Γράφει η Σοφία Βούλτεψη

Κριμαία, Μάρτιος 1854. Ο Ουίλλιαμ Χάουαρντ Ράσελ, ανταποκριτής των «Τάιμς» στον Πόλεμο της Κριμαίας (1853-1856), φθάνει στην περιοχή για να καλύψει τα πολεμικά γεγονότα και βρίσκει τον Στρατό της Αυτής Μεγαλειότητος της Βασίλισσας Βικτωρίας σε άθλια κατάσταση.

Από την Καλλίπολη, όπου μεταβαίνει, γράφει στον διευθυντή του Τζον Ντελέιν, για να του διεκτραγωδήσει την κατάσταση. Και στο τέλος, το αγωνιώδες ερώτημα: «Να τα γράψω όλα αυτά ή να το βουλώσω;»

Η απάντηση ήλθε αμέσως: «Θα το βουλώσεις. Θα το βουλώσουμε μαζί. Ό,τι και να γράψουμε τώρα, δεν πρόκειται να αλλάξουμε τις αποφάσεις τους. Το μόνο που θα πετύχουμε θα είναι να ρίξουμε το ηθικό του στρατού και του λαού. Μετά τον πόλεμο, θα λογαριαστούμε μαζί τους».

Κράτησαν και οι δυο την υπόσχεσή τους. Μετά το τέλος του πολέμου, η εφημερίδα ξεκίνησε μια τόσο μεγάλη εκστρατεία, που η κυβέρνηση υποχρεώθηκε να στείλει στο σπίτι της το σύνολο της ηγεσίας των βρετανικών Ενόπλων Δυνάμεων.

Ο πόλεμος εκείνος, στον οποίο η Αυτοκρατορία της Ρωσίας βρέθηκε αντιμέτωπη με τρεις Αυτοκρατορίες (βρετανική, γαλλική, οθωμανική) και ένα Βασίλειο (Σαρδηνίας) – με αφορμή τον έλεγχο των Αγίων Τόπων και αιτία την απόφαση των δυνάμεων της τότε Δύσης να μην επιτρέψουν στη Ρωσία να επωφεληθεί από τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τον επιθανάτιο ρόγχο του «μεγάλου ασθενούς» και να «βγει» στο Αιγαίο και στη Μεσόγειο – υπήρξε ο πρώτος «τεχνολογικός» πόλεμος, αλλά και ο πόλεμος όπου καταγράφηκαν τα περισσότερα λάθη στρατηγικής.

Κυρίως, όμως, υπήρξε ο πρώτος πόλεμος που καταγράφηκε από πολεμικούς ανταποκριτές (και λόγω της χρήσης για πρώτη φορά του τηλεγράφου) στη σύγχρονη Ιστορία – διότι, ως γνωστόν, στην αρχαιότητα είχαμε τον Θουκυδίδη, τον Ξενοφώντα και (γιατί όχι;) τον Όμηρο.

Γι’ αυτό και θεωρείται ο πρώτος πόλεμος στον οποίο τα μέσα ενημέρωσης έλαβαν μέρος στην πολεμική προπαγάνδα.

Κριμαία, Μάρτιος 2014. Ο κύκλος της πολεμικής προπαγάνδας κλείνει στον ίδιο ακριβώς τόπο του εγκλήματος και δικαιώνει τον τίτλο που η πολύπαθη Κριμαία επαξίως κέρδισε στα μέσα του 19ου αιώνα: Θέατρο πολεμικών και προπαγανδιστικών μηχανισμών.

Αν και δεν είναι η πρώτη – και δυστυχώς ούτε η τελευταία – φορά που πόλεμος και προπαγάνδα πορεύονται σαν αδέλφια δίδυμα, εκεί στη Χερσόνησο της Κριμαίας η προπαγάνδα περί τα πολεμικά γεγονότα αποκτά μια σχεδόν αταβιστική διάσταση.

Και θριαμβεύει!

Ο πόλεμος για την ανακάλυψη της αλήθειας (η οποία, σύμφωνα με τον διάσημο Βρετανό πολεμικό ανταποκριτή Φίλιπ Νάιτλι είναι το πρώτο θύμα του πολέμου), εξελίσσεται σε παιχνίδι με τον θάνατο.

Στη Ρωσία, τα μέσα ενημέρωσης μεταδίδουν πως οι Ουκρανοί νεοναζιστές του «Δεξιού Τομέα» κολλάνε «ειδοποιητήρια» έξω από τις πόρτες των σπιτιών όπου κατοικούν πολίτες ρωσικής καταγωγής – ακριβώς όπως οι Ναζί ζωγράφιζαν το αστέρι του Δαβίδ έξω από τα σπίτια των Εβραίων.

Στη μάχη Χίλαρι και Βαλεντίνα

Την ίδια ώρα, η πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Χίλαρι Κλίντον, παρομοιάζει τον Ρώσο Πρόεδρο Πούτιν με τον Αδόλφο Χίτλερ, υποστηρίζοντας πως η απόφασή του να δώσει ρωσικά διαβατήρια στους ρωσικής καταγωγής πολίτες της Κριμαίας, θυμίζει την προστασία που ο Χίτλερ παρείχε στους Γερμανούς που ζούσαν στις χώρες τις οποίες κατέκτησε.

Ναι, αλλά η πρόεδρος της ρωσικής Γερουσίας Βαλεντίνα Ματβιένκο δηλώνει ότι στην Κριμαία υπάρχουν «θύματα μεταξύ των οποίων και Ρώσοι πολίτες».

Η είδηση δεν επιβεβαιώθηκε, αλλά  η δήλωση συνδυάστηκε με τη μετάδοση εικόνων από τη ρωσική τηλεόραση, όπου κάτοικοι της Κριμαίας εμφανίζονταν να καλούν τη Μόσχα για βοήθεια.

«Πρέπει να έλθουν οι Ρώσοι για να μάς προστατέψουν», έλεγαν μπροστά στην κάμερα.

«Ο Χίτλερ έλεγε ότι σε χώρες όπως η Τσεχοσλοβακία και η Ρουμανία οι γερμανικής καταγωγής πολίτες δεν αντιμετωπίζονται σωστά. Πρέπει να πάω και να προστατεύσω τους πολίτες μου, έλεγε ο Χίτλερ», είπε η Χίλαρι Κλίντον.

Η δήλωση της Κλίντον έγινε μια ημέρα πριν από τη δήλωση της Ματβιένκο, επομένως σίγουρα το σχόλιό της είναι προϊόν μιας βασικής αρχής της πολεμικής προπαγάνδας:

Σε καιρό πολέμου, πρέπει να αντιπαρατίθενται το καλό και το κακό, να δαιμονοποιείται ο «κακός» και να ταυτίζεται με τον Χίτλερ (συνέβη και με τον Σαντάμ και με τον Καντάφι και με τον Άσαντ), να παρουσιάζεται ο «καλός» ως θεματοφύλακας των μεγάλων αξιών και του πολιτισμού, να ανασύρονται, να ανακυκλώνονται και να αξιοποιούνται παλιές ιστορίες αγριοτήτων, να αγνοείται το γεγονός ότι στον πόλεμο σε βαρβαρότητες επιδίδονται όλες οι πλευρές, να υπενθυμίζεται συστηματικά η «κυρίαρχη άποψη» που επέβαλε την πολεμική εκστρατεία, να επαναλαμβάνονται τα επιχειρήματα των «καλών».

Διότι, όπως έλεγε και ο Γκαίμπελς, «δεν λέμε κάτι για να το πούμε, αλλά για να επιτύχουμε ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα»…

Έτσι:

Σύμφωνα με τη ρωσική προπαγάνδα, στην περιοχή βρίσκονται ήδη «μισθοφόροι» από τις ΗΠΑ και τη Γερμανία, ενώ οι Ρώσοι στρατιώτες που βρέθηκαν στην περιοχή χωρίς διακριτικά, δεν είναι παρά «τοπικές ομάδες αυτοάμυνας».

Σε μια άλλη περίπτωση, οι Ρώσοι είδαν «καραβάνια προσφύγων» να φθάνουν στη Ρωσία, αλλά αυτό που στην πραγματικότητα ήταν είδαν ήταν εικόνες από κονβόι αυτοκινήτων με Ουκρανούς που κατέφευγαν στην Πολωνία – κάτι που παραπέμπει στα καραβάνια προσφύγων που αποκλειστικά έβλεπαν στις οθόνες τους οι Δυτικοί τον καιρό του πολέμου στη Γιουγκοσλαβία.

Πολύ νωρίτερα, όμως, στις 25 Φεβρουαρίου, το ειδησεογραφικό πρακτορείο Ρόιτερ’ ς δεν δίστασε να επικαλεστεί έγγραφο που είχε διοχετευτεί στο διαδίκτυο και σύμφωνα με το οποίο, ο Ουκρανός πρώην πρόεδρος Γιανουκόβιτς σχεδίαζε να χρησιμοποιήσει χιλιάδες στρατιώτες για να καταστείλει τις διαδηλώσεις.

Τα έγγραφα, των οποίων ουδέποτε επιβεβαιώθηκε η γνησιότητα, διοχετεύθηκαν στο διαδίκτυο από φιλοδυτικούς Ουκρανούς δημοσιογράφους, οι οποίοι υποστήριξαν πως τα βρήκαν «κοντά» στην πολυτελή κατοικία του Γιανουκόβιτς.

Σύμφωνα με ένα από αυτά, υπήρχε σχέδιο περικύκλωσης της Πλατείας της Ανεξαρτησίας (Μαϊντάν) από ελεύθερους σκοπευτές που θα άνοιγαν πυρ κατά των διαδηλωτών, ενώ στην «επιχείρηση» θα εμπλέκονταν τεθωρακισμένα οχήματα και περίπου 22.000 αστυνομικοί.

Εξ ου και το περιεχόμενο της υποκλαπείσας συνομιλίας μεταξύ της επικεφαλής της ευρωπαϊκής διπλωματίας βαρόνης Άστον και του Εσθονού υπουργού των Εξωτερικών Ούρμας Πάετ, που ο ίδιος επιβεβαίωσε ως αυθεντική και όπου άφηνε να εννοηθεί ότι οι ελεύθεροι σκοπευτές που πυροβολούσαν εναντίον διαδηλωτών και αστυνομικών κατά τη διάρκεια των κινητοποιήσεων της ουκρανικής αντιπολίτευσης, στις 20 και 21 Φεβρουαρίου ενδέχεται να μην ήταν άνθρωποι του αποπεμφθέντος προέδρου Βίκτορ Γιανουκόβιτς αλλά να έπαιρναν εντολές από «κάποιον από το νέο (κυβερνητικό) συνασπισμό», καθώς οι ίδιοι ελεύθεροι σκοπευτές πυροβολούσαν ανθρώπους και από τις δύο πλευρές.

Στη Ρωσία, ήδη από τον Δεκέμβριο του 2013, ο Βλαντιμίρ Πούτιν διόρισε ως επικεφαλής του νέου κρατικού πρακτορείου ειδήσεων «Ροσία Σεγκόντνια», τον «σκληροπυρηνικό» εχθρό της Δύσης, Ντμίτρι Κισελιόφ, αναπληρωτή διευθυντή του κρατικού τηλεοπτικού ομίλου της Ρωσίας VGTRK.

Όταν η κρίση έφθασε στο αποκορύφωμά της, ο Κισελιόφ έφτασε στο σημείο να κατηγορήσει από την εκπομπή του τη Σουηδία ότι υποκινεί διαμαρτυρίες υπέρ της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Ουκρανία για να… εκδικηθεί για τη μάχη της Πολτάβα, το 1709, όταν τα τσαρικά στρατεύματα είχαν νικήσει το σουηδικό στρατό!

Και χαρακτήρισε «βαρβάρους» εκπαιδευμένους από τις ΗΠΑ τους Ουκρανούς αντικυβερνητικούς διαδηλωτές.

Ο ουκρανικός ιστότοπος UkrStream.tv πάλι, ανέβασε στο YouTube (και μεταδόθηκε από το ουκρανικό πρακτορείο ειδήσεων Interfax) ένα βίντεο, όπου ένας άνδρας με στολή παραλλαγής δηλώνει στα ρωσικά ότι είναι Ρώσος.

Και… μπαίνει σε λεπτομέρειες:

«Διεξάγουμε μια επιχείρηση ασφαλείας ώστε να μην πραγματοποιηθεί μια τρομοκρατική επίθεση»!

Για «προβοκάτσια» και «ανοησία» μίλησε αμέσως ο Ρώσος υπουργός Άμυνας Σεργκέι Σόιγκου, αναφερόμενος στο βίντεο και στις φωτογραφίες τεθωρακισμένων οχημάτων με ρωσικές πινακίδες που δημοσιεύθηκαν στα μέσα ενημέρωσης, μεταξύ των οποίων και στην εφημερίδα της αντιπολίτευσης The New Times.

Ναι, αλλά ένας Ρώσος καθηγητής φιλοσοφίας, ο Αντρέι Ζουμπόφ, έσπευσε να καταγγείλει ότι εξαναγκάζεται σε παραίτηση από την θέση του σε ένα αναγνωρισμένο κρατικό πανεπιστήμιο, διότι με άρθρο του στον ιστότοπο της εφημερίδας Βενταμόστι, συνέκρινε τις ενέργειες της Μόσχας στην Ουκρανία με την προσάρτηση της Αυστρίας το 1938 από τη ναζιστική Γερμανία.

Αλλά σε μια συνεδρίαση της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας του ΟΗΕ, ο πρεσβευτής της Ουκρανίας σ’ αυτόν τον οργανισμό Προκόπτσουκ, δήλωσε ότι σε περίπτωση ρωσικής στρατιωτικής επέμβασης θα κινδύνευαν τα πυρηνικά εργοστάσια της χώρας, μιλώντας για απειλή μόλυνσης με ραδιενέργεια του εδάφους της χώρα «ή και γειτονικών της κρατών».

Η Ουκρανία «έχει παραισθήσεις για φανταστικούς κινδύνους από το εξωτερικό», απάντησε σε έντονο ύφος ο Ρώσος πρεσβευτής Μπερντενίκοφ.

Τίνος ήσαν τα χημικά;

Και αυτό θυμίζει έντονα την ανταλλαγή πυρών και αιτιάσεων σχετικά με τα χημικά του Σαντάμ παλαιότερα και τα χημικά του Άσαντ πιο πρόσφατα, όταν, τον περασμένο Σεπτέμβριο, κυβερνητικοί και αντάρτες αλληλοκατηγορούνταν για κατοχή αερίου Σαρίν, που τοποθετείται στις κεφαλές των πυραύλων.

«Οι αντάρτες έχουν εκπαιδευτεί από τις αμερικανικές, τις γαλλικές και τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες που βρίσκονται στο πλευρό τους στο πεδίο», ήταν η επίσημη άποψη της Δαμασκού.

«Μια ειδικευμένη μονάδα των συριακών ένοπλων δυνάμεων, γνωστή ως η Μονάδα 450,  "διασκορπίζει" το χημικό οπλοστάσιο της χώρας», ανέφερε από την άλλη πλευρά η Wall Street Journal, επικαλούμενη μη κατονομαζόμενες πηγές, με τον ίδιο τον Γάλλο υπουργό Άμυνας Ζαν-Ιβ Λε Ντριάν να δηλώνει πως από την πρώτη στιγμή οι γαλλικές υπηρεσίες πληροφοριών είχαν στη διάθεσή τους στοιχεία, σύμφωνα με τα οποία η επίθεση με χημικά όπλα που σημειώθηκε την 21η Αυγούστου 2013 σε προάστιο της Δαμασκού έγινε από το καθεστώς του προέδρου Μπασάρ αλ Άσαντ.

«Οι αντάρτες έκαναν χρήση χημικών όπλων για να προκαλέσουν την παρέμβαση των ΗΠΑ», δήλωνε με τη σειρά του ο Πούτιν.

Οι μυστικές υπηρεσίες υπέκλεψαν τηλεφώνημα ενός μέλους της Χεζμπολάχ που δηλώνει ότι ο πρόεδρος της Συρίας έδωσε εντολή για επίθεση με χημικά, ανέφερε ο επικεφαλής των γερμανικών μυστικών υπηρεσιών.

Το Λονδίνο έχει νέες αποδείξεις, έλεγε ο πρωθυπουργός Κάμερον, ενώ οι αντάρτες έδιναν στον πόλεμό τους την ονομασία «Το ηφαίστειο της Δαμασκού και οι σεισμοί της Συρίας» για να τραβήξουν την προσοχή των δημοσιογράφων και προσθέτοντας ένα ακόμη λήμμα στο λεξικό της πολεμικής προπαγάνδας.

Και ποτέ δεν μάθαμε αν έγινε πραγματικά η σφαγή χριστιανών στην ορεινή πόλη Μααλούλα, στα περίχωρα της Δαμασκού, από τους αντάρτες, όπως υποστήριξε το συριακό καθεστώς.

Οι περιγραφές από σκηνές βασανιστηρίων και σφαγών υπήρξαν αποτροπιαστικές, αλλά ένας απεσταλμένος της «Λιμπερασιόν» επέμενε πως όταν έφθασαν εκεί οι αντάρτες όλος ο πληθυσμός είχε φύγει, ενώ οι μοναχές του ελληνορθόδοξου μοναστηριού της Αγίας Θέκλας δήλωσαν πως δεν υπήρξε σφαγή, αλλά καταστροφές λόγω των μαχών και ο Ελληνορθόδοξος Πατριάρχης Ιωάννης Χ' Αντιοχείας, διέψευσε τους ισχυρισμούς του Ελληνοκαθολικού πατριάρχη, που καταγγέλθηκε ως πράκτορα των υπηρεσιών ασφαλείας του καθεστώτος.

Μήπως… αυτοβομβαρδιστήκαμε;

Και το καλοκαίρι του 2008, στον πόλεμο της Γεωργίας, κοινός παρονομαστής στην κάλυψη του πολέμου από τα αμερικανικά ήταν η εισβολή της «κακής» Ρωσίας στη δημοκρατική Γεωργία, «η οποία ουδέποτε εισέβαλε στην Οσετία»!

Με αποτέλεσμα οι Οσετοί να γίνουν έξω φρενών και στρεφόμενοι κατά της δυτικής προπαγάνδας να διαμαρτυρηθούν: «Σε λίγο θα μας πείτε ότι αυτοβομβαρδιστήκαμε»!

Οι γεωργιανές αρχές ανέστειλαν τη λειτουργία των μέσων που κυκλοφορούσαν ή εξέπεμπαν στα ρωσικά.

Σ’ εκείνον τον πόλεμο της προπαγάνδας, οι Γεωργιανοί ακολούθησαν την τακτική της πλημμυρίδας και οι Ρώσοι του σταγονόμετρου.

Δυο φορές διαψεύστηκε ο βομβαρδισμός του αγωγού Μπακού – Τυφλίδας-Τσεϊχάν που δεν συνέβη, αλλά διοχέτευαν την πληροφορία οι Γεωργιανοί.

Κυβερνητικές ρωσικές ιστοσελίδες καθώς και το ειδησεογραφικό πρακτορείο Ρία Νοβόστι δέχθηκαν επίθεση χάκερς, με τους Ρώσους να απαντούν θέτοντας εκτός λειτουργίας την ιστοσελίδα του Γεωργιανού προέδρου και υπηρεσιών της κυβέρνησης και τον Πούτιν να παρομοιάζει τον Σαακασβίλι με τον Σαντάμ.

Όσο για τις «παραιτήσεις» στον αέρα δημοσιογράφων όπως οι Αμερικανίδες Λιζ Ουόλ και Άμπι Μάρτιν του δικτύου Russia Today (RT), του κρατικού αγγλόφωνου τηλεοπτικού δικτύου της Ρωσίας, είναι συνηθισμένο προπαγανδιστικό φαινόμενο στην περιοχή.

Η συνάδελφός τους Ντάρια Πουσκόβα διαφώνησε, γράφοντας πως «έπρεπε να κρατήσουν τη γνώμη τους για τον εαυτό τους».

Φυσικά, ουδείς γνωρίζει αν έχει «πειραχτεί» το βίντεο που εμφανίζει τους νέους ηγέτες της Ουκρανίας να χαιρετούν ναζιστικά, ενώ ο Γκάρντιαν έσπευσε να δημοσιεύσει άρθρο υπό τον τίτλο «Τα πέντε μεγάλα ψέματα του Πούτιν για την Ουκρανία».

Για «βάρβαρη διαστρέβλωση της πραγματικότητας», μίλησε η Μόσχα όταν έκανε την εμφάνισή του ένα έγγραφο του Στέιτ Ντιπάρτμεντ για την κρίση στην Ουκρανία, όπου οι δηλώσεις του Ρώσου προέδρου αναφέρονται ως «ψευδείς ισχυρισμοί».

«Πόλεμος μέσα στον πόλεμο»

Υπάρχει, λοιπόν, καμιά αμφιβολία ότι η προπαγάνδα ξεκινά πάντα συγχρόνως με την έναρξη των πολεμικών επιχειρήσεων.

Ότι είναι ο «πόλεμος μέσα στον πόλεμο». Ο λογοκριμένος πόλεμος, ο πόλεμος των σκόπιμων διαρροών και των κατασκευών.

Η χειραγώγηση στη διάρκεια του πολέμου δεν είναι κάτι το καινούργιο.

Οι Ρωμαίοι παρουσίαζαν τους υπό κατάκτηση λαούς ως ανθρωποφάγους. Οι σταυροφορίες προβλήθηκαν ως αναγκαίες για να πάψουν οι Σαρακηνοί, πλάσματα διαβολικά, να διαφεντεύουν τον Τάφο του Ιησού.

Ο Άγιος Αυγουστίνος, πρώτος ιδεολόγος του «δίκαιου πολέμου» υποστήριζε ήδη από τον 4ο αιώνα πως από πουθενά δεν πρέπει να προκύπτει ότι ο πόλεμος γίνεται για εκδίκηση, επιθυμία για κυριαρχία και άλλα ταπεινά ένστικτα.

Και σ’ εκείνο το σφαγείο που ήταν ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, η προπαγάνδα έπεισε τους στρατιώτες των συμμάχων ότι… το έντερο των Γερμανών είχε υποστεί κάποια μετάλλαξη, ώστε να μπορεί να χωρά αμάσητους τους ανθρώπους.

Άψογα λειτούργησε η προπαγάνδα και στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο – τότε που ο Τσόρτσιλ έλεγε πως «σε καιρό πολέμου η αλήθεια είναι κάτι το τόσο πολύτιμο, που χρειάζεται να την προστατεύουμε ανάμεσα σε πολλά μαξιλάρια ψεμάτων».

Κάπως χαλάρωσαν τα πράγματα στον Πόλεμο του Βιετνάμ – γι’ αυτό και ο Μάρσαλ Μακλούαν, αποφάνθηκε πως «ο πόλεμος δεν χάθηκε στα πεδία των μαχών, αλλά στα σαλόνια των αμερικανικών σπιτιών».

Όλα διορθώθηκαν στους βομβαρδισμούς κατά της Γιουγκοσλαβίας, τότε που, παρά το γεγονός ότι επί τόπου βρέθηκε ο πρωτοφανής αριθμός των 2.700 δημοσιογράφων – συνολικά οι διαπιστευμένοι στο Βιετνάμ δεν ξεπέρασαν τους 500 – ο πόλεμος στο Κοσσυφοπέδιο κατέληξε, κατά τον ιστορικό Άλαστερ Χορν, στην «πιο μυστική εκστρατεία της ζώσας μνήμης».

Και η ίδια τακτική ακολουθήθηκε σ’ όλους τους πολέμους που ακολούθησαν, από το Αφγανιστάν ως το Ιράκ και τη Λιβύη.

Στη μέση, βρίσκονται πάντα οι πολεμικοί ανταποκριτές.

Όπως είχε πει ο Αυστριακός δημοσιογράφος Καρλ Κράους, «πώς νομίζετε ότι αρχίζουν οι πόλεμοι; Οι διπλωμάτες λένε ψέματα στους δημοσιογράφους και αυτοί τα γράφουν στις εφημερίδες τους».

Εκτός απ’ αυτούς που τολμούν να σχίσουν το πέπλο της σιωπής και να παλέψουν με τα κύματα της παραπληροφόρησης.

«Θάρρος σημαίνει να φοβάσαι, αλλά να πηγαίνεις ούτως ή άλλως», είχε πει ο Αμερικανός δημοσιογράφος Νταν Ράδερ.

Κι’ αυτό που ο δημοσιογράφος φοβάται περισσότερο στον πόλεμο, δεν είναι οι σφαίρες. Είναι τα ψέματα…