Γράφει ο Περικλής Βαλλιάνος*

Ὅλες οἱ ἀπόψεις ἀξίζουν νὰ εἶναι σεβαστές. Ἡ βία, οἱ προσβολές καὶ ἡ μισαλλοδοξία ἀντιπροσωπεύουν τὴν ἄρνηση τοῦ σοσιαλισμοῦ. Εἶναι ἀνάγκη νὰ καλλιεργήσουμε τὸ δικαίωμα νὰ εἴμαστε αἱρετικοί. Τὸ δικαίωμα στὴν αἱρετικὴ ἄποψη εἶναι τὸ δικαίωμα στὴν διαφωνία. Δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει ὁ σοσιαλισμὸς ἐκεῖ ὅπου δὲν ὑπάρχει ἡ ἐλευθερία.

Φ. Τουράτι

Γιὰ μᾶς τὸ νὰ ποῦμε κάποιον γουρούνι ἂν εἶναι γουρούνι δὲν εἶναι χυδαιότητα, εἶναι ἰδιότητα τῆς γλώσσας.

Ἀ. Γκράμσι[1]

1.

«Ἡ παγκόσμια ἱστορία εἶναι τὸ παγκόσμιο δικαστήριο» (Χέγκελ)

Τὸ 1932 πέθαινε φτωχός στὸ Παρίσι ὁ Φίλιππος Τουράτι, ἀπὸ τοὺς πρωτοπόρους τοῦ ἰταλικοῦ μαρξισμοῦ, ἱδρυτὴς τοῦ ἰταλικοῦ σοσιαλιστικοῦ κόμματος καὶ ἀρχηγὸς τῆς ρεφορμιστικῆς πτέρυγάς του. Στὴν ἐξορία πρωταγωνιστοῦσε στὴν ἑνότητα τῶν ἀντιφασιστικῶν δυνάμεων στὸ πλαίσιο τῆς Concentrazione Antifascista, στὴν ὁποία ἀρνήθηκαν νὰ συμπράξουν οἱ κομμουνιστές. Στὴν κηδεία του παραβρέθηκαν ἀντιπρόσωποι τῶν σοσιαλιστικῶν κομμάτων καὶ ἀντιφασιστικῶν κινήσεων ἀπὸ ὅλη τὴν Εὐρώπη, καθὼς καὶ χιλιάδες λαοῦ ‒ ἀπουσίᾳ πάλι τῶν κομμουνιστῶν. Ὁ Τολιάττι ἔγραψε τότε ὅτι ὁ Τουράτι ἦταν «ἕνας προδότης, ἕνα μηδενικό, ὁ πιὸ ἀνέντιμος, διεφθαρμένος καὶ ἠθικὰ ἀπεχθὴς» ἄνθρωπος. Ὁ Γκράμσι τὸν ἀποκαλοῦσε «ἕνα ἡμιφασίστα».

Ὁ Κάρλο Ροσέλλι ἦταν συνεργάτης τοῦ Τουράτι στὴν ἐξορία. Ἵδρυσε, μαζὶ μὲ τὸν ἀδελφό του Νέλλο, τὴν ἀντιφασιστικὴ ὀργάνωση Giustizia e Libertà. Τὸ 1936 ὀργάνωσε μιὰν αὐτόνομη ἰταλικὴ ταξιαρχία ἀπὸ σοσιαλδημοκράτες, φιλελεύθερους καὶ ἀναρχικούς, καὶ πολέμησε κατὰ τοῦ Φράνκο στὴν Ἱσπανία. Κατὰ τὴν ἐπιστροφή τους στὴ Γαλλία τὸ 1937 οἱ ἀδελφοὶ Ροσέλλι δολοφονήθηκαν ἀπὸ μιὰ γαλλικὴ ἀκροδεξιὰ συμμορία κατὰ παραγγελία τοῦ ἴδιου τοῦ Γκαλεάτσο Τσιάνο. Τὸ 1930 ὁ Κάρλο Ροσέλλι εἶχε δημοσιεύσει ἕνα βιβλίο μὲ τίτλο Φιλελεύθερος σοσιαλισμός,[2] στὸ ὁποῖο ἐπιχειρηματολογοῦσε ὅτι ἡ φιλελεύθερη δημοκρατία εἶναι ὁ δρόμος πρὸς τὸν σοσιαλισμὸ καὶ ὀργανικὸ συστατικό του. Ὁ Ροσέλλι εἶχε ἐπηρεαστεῖ ἀπὸ τὶς ἰδέες τοῦ βρετανικοῦ φαβιανισμοῦ καὶ ἦταν ὁ πρῶτος ἀπὸ τὴν ἰταλικὴ ἀριστερὰ ποὺ τολμοῦσε νὰ ἀπορρίψει τὸ παλλάδιο τοῦ μαρξισμοῦ, τὴν δικτατορία τοῦ προλεταριάτου. Ὁ Τολιάττι κατήγγειλε τὸ ἰδεολογικὸ αὐτὸ ἔγκλημα, στιγματίζοντας τὸν Φιλελεύθερο σοσιαλισμὸ ὡς παράδειγμα «φασιστικῆς πολιτικῆς φιλολογίας»…

Ἡ φρίκη τοῦ περασμένου αἰώνα δικαίωσε ἀπόλυτα τοὺς Τουράτι καὶ Ροσέλλι ἀπέναντι στὸν ἐξτρεμιστικὸ βολονταρισμό, στὴν ἀντιφιλελεύθερη ψύχωση καὶ τὴν ἀνθρωποφαγικὴ ρητορικὴ ποὺ ἐκπροσωποῦσε ὁ (γλωσσολόγος…) Γκράμσι (καὶ ὁ Τολιάττι μέχρι τὸ 1944). Εἶναι πλέον κοινὸς τόπος (καὶ γιὰ τὴν δημοκρατικὴ ἀριστερά, μαρξίζουσα ἢ μὴ) ὅτι ὁ λενινισμὸς ἦταν ἡ δεσποτικὴ μονοκρατορία μιᾶς κλειστῆς ἑταιρείας ἱεροφαντῶν τοῦ Ἱστορικοῦ Λόγου. Ἡ Ρόζα Λούξεμπουργκ τὸ εἶχε διαγνώσει ἤδη ἀπὸ τὸ 1917, ἀλλὰ ὁ Γκράμσι ποτὲ δὲν τὸ κατάλαβε. Γι’ αὐτὸν ὁ «Ἴλιτς» ἦταν πάντα ὁ ἀλάθητος φάρος τῆς πολιτικῆς ἀλήθειας.

Στὴν Ἰταλία οἱ δυνάμεις τοῦ πολιτισμοῦ, τὶς ὁποῖες ὁ Γκράμσι ζητοῦσε νὰ «ὀργανώσει» ὡς τὸν πνευματικὸ βραχίονα τῆς λενινιστικῆς δικτατορίας, ὄχι μόνο δὲν ὑποτάχθηκαν σ’ αὐτὴν τὴν ὀλέθρια «ἡγεμονία», ἀλλὰ τὴν θρυμμάτισαν ἀπὸ τὰ μέσα. Τὸ 1956 ἡ ἐξέγερση τῶν κομμουνιστῶν διανοουμένων (μὲ τὸ «Μανιφέστο τῶν 101») κατὰ τῆς ἡγεσίας τοῦ ἰταλικοῦ ΚΚ, ποὺ εἶχε στηρίξει τὸν σφαγιασμὸ τῆς ἐλευθερίας στὴν Οὑγγαρία, σήμανε τὴν ἀρχὴ τοῦ τέλους τοῦ λενινισμοῦ στὸν γενέθλιο τόπο τοῦ νεώτερου εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ. Τὸ 1981 ὁ Μπερλινγκουὲρ διέγνωσε τὴν «ἐξάντληση τῆς ἱστορικῆς προωθητικῆς δύναμης» τῆς Ὀκτωβριανῆς Ἐπανάστασης.

Ἡ αὐτοδιάλυση του ΙΚΚ δέκα χρόνια ἀργότερα ἦταν μιὰ πράξη ὕψιστης ἱστορικῆς ἐντιμότητας. Ἀπὸ μόνη της ἔπρεπε νὰ ἀρκεῖ γιὰ τὸν ἐνταφιασμὸ τοῦ «μύθου Γκράμσι». Ποὺ ὅμως συντηρεῖται ἀκόμα ἀπὸ τὶς ὀπισθοφυλακὲς μιᾶς λενινιστικῆς rifondazione. Καὶ ἀπὸ ἀκατανόητες, ἀλλὰ προνομιοῦχες, ἐλὶτ στὰ ἀγγλοσαξονικὰ πανεπιστήμια ποὺ ἀναμασᾶνε ἐμμανῶς τὸν ἀντιφιλελευθερισμό του (χωρὶς φυσικὰ τὸν παραμικρὸ κίνδυνο νὰ πληρώσουν τὸ ἀνθρώπινο τίμημα ποὺ ὁ ἴδιος ὁ Γκράμσι πλήρωσε γιὰ τὶς ἰδέες του).

Ὁ Γκράμσι ἐπέμενε ὅτι ὁ τελικὸς κριτὴς γιὰ τὴν ἀλήθεια τῶν πολιτικῶν θεωριῶν εἶναι ἡ «ἱστορικὴ πράξη». Γιὰ τὸν λενινισμὸ ἡ ἐτυμηγορία τῆς ἱστορίας εἶναι ἀμείλικτη καὶ τελεσίδικη. Κάθε ἀποτίμηση τοῦ γκραμσιανισμοῦ δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ γίνεται ὑπὸ τὸν ἀστερισμὸ τῶν καθοριστικῶν ἀνατροπῶν καὶ ἐκβάσεων τῆς ἐποχῆς μας. Κι ἂν κάποιος ἐπίμονος λενινιστὴς ἀντιτείνει ὅτι «ἂν ὁ εἰκοστὸς αἰώνας μᾶς διέψευσε, ἐμεῖς προσδοκοῦμε τὸν εἰκοστὸ πρῶτο, εἰκοστὸ δεύτερο κ.ο.κ.», τότε βέβαια φεύγουμε ἀπὸ τὴν λογικὴ συζήτηση καὶ αἰρόμαστε στὰ ὑπερκόσμια πεδία τοῦ θρησκευτικοῦ μυστικισμοῦ.

Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ δοκίμιο τοῦ Περικλῆ Βαλλιάνου ποὺ δημοσιεύεται στὸ τεῦχος Ἰουλίου-Αὐγούστου τῆς Athens Review of Books.