Του Ηλία Μεταξά*

Α΄ ΑΓΓΛΟ – ΟΛΛΑΝΔΙΚΟΣ 

ΠΟΛΕΜΟΣ 1652-54                                               

Του Πρώτου Αγγλο-Ολλανδικού Πολέμου (1652-54) είχε προηγηθεί πολύ πιο νωρίς η ναυμαχία του Downs στην Μάγχη. Τo 1639 ο Ολλανδός Ναύαρχος MaartenHarpertszoon TROMP  (1598-(1653) είχε νικήσει μία μεγάλη Ισπανική Δύναμη έξω από το Gravelines και τον ίδιο χρόνο είχε προσβάλλει μίαν άλλη μεγάλη αποβατική δύναμη των Ισπανών αποτελουμένην από 68 πλοία. Αυτοί είχαν επιχειρήσει να αναπλεύσουν την Μάγχη και να επιτεθούν εναντίον της Ολλανδίας. Τότε ο TROMP είχε αποκλείσει με 100 πλοία την Dunkirk. Eν συνεχεία τους επλησίασε αθέατος ένεκα της ομίχλης στο αγκυροβόλιο του Downs στην Ανατολικήν ακτή της Αγγλίας. Επέπεσε εναντίον τους διαλύοντας τους κυριολεκτικώς και βυθίζοντας πολλά πλοία. 

Ο TROMP ήταν εξαίρετος στην Τακτική. Ήταν ο πρώτος στην Ιστορία που είχε εισαγάγει το Κωδικοποιημένο Σηματολόγιο Στόλου. Ο Α΄ Αγγλο-Ολλανδικός Πόλεμος απέδειξε την γενναιότητα και την ναυτική δεξιοτεχνία και των δύο αντιπάλων. Επίσης απετέλεσε την απαρχή διά την προηγμένη Τακτική της Στολοδρομίας.

Οι γαλέρες και τα γαλιόνια εγκατελείφθησαν και εναυπηγήθησαν τρίστηλα (τρικάταρτα) Πλοία Γραμμής, με δύο ή τρία κατάφρακτα πυροβολεία. Δηλαδή εστεγασμένα καταστρώματα μέσα στα οποία ετοποθετούντο τα κανόνια εκατέρωθεν των πλευρών αυτών. Kατ’ αυτόν τον τρόπον τα καράβια των Ιστιοφόρων Στόλων αντιπαρετάσσοντο διά την μάχη και παρουσίαζαν στον αντίπαλον ολόκληρη την πλευρική κανονοστοιχία τους. Ο Επιχειρησιακός Έλεγχος επετυγχάνετο με τον τακτικό διαχωρισμό και κατανομή του Στόλου σε Μοίρες  δηλαδή σε Van – Center – Rear. Και αυτός ο σχηματισμός αποδίδεται στον μεγάλο Τακτικό TROMP. Οι πρώτες ναυμαχίες διεξήχθησαν με  αυτό το σύστημα, άν και δεν υπήρχε σαφής διαχωρισμός μεταξύ των όρων Στολου και Μοίρας. Μολαταύτα, πάλι εχάνετο ο Επιχειρησιακός έλεγχος του Στόλου κατά την ναυμαχίαν η  οποία εξεφυλίζετο σε συμπλοκές μεμονωμένων πλοίων. Και πάλι ο ΤROMP  έδωσε την λύση, καθιέρωσε τον θεσμό του Πολεμικού Συμβουλίου προ της μάχης.Ενώ οι Άγγλοι εξέδωσαν τις περίφημες γραπτές τους ‘Permanent FightingInstructions’.

Διά το μοίρασμα του εμπορίου η Αγγλία ενεπλάκη στον πόλεμο με την Ολλανδία η οποία τότε ήταν η πρώτη ναυτική δύναμη του κόσμου. Το 1653 στο νέο Αγγλικό ανέλαβαν την Διοίκηση του Στόλου πεπειραμένοι Στρατηγοί του Στρατού Ξηράς. Ίσως διότι εθεωρήθησαν ότι κατέχουν καλλίτερα την τέχνη της πυροβολικής. Τους ονόμασαν ‘Sea Generals’. Επί τέλους είχε αντιληπτόν και από αυτούς ότι τα κανόνια θα μπορούσαν  να ταχθούν με πάρα πολύ καλλίτερο τρόπο και να φέρουν αξιόλογα αποτελέσματα.   

To 1653 έληξεν ο πόλεμος με την αιματηρώτατη ναυμαχία του Scheveningen. Οι Άγγλοι μόλις την τρίτην ημέρα της μάχης κατόρθωσαν να νικήσουν τους Ολλανδούς, να διασπάσουν τις γραμμές τους και να αιχμαλωτίσουν τα 50 προστατευόμενα εμπορικά πλοία τους. Η Ναυαρχίς τους‘Brevedore’ ευρέθη αβοήθητη και περικυκλωμένη από ολόκληρη Αγγλική Μοίρα. Όταν απεκαλύφθη από τους καπνούς είχε επηρμένο στον ιστό της το σήμα διά την σύγκληση Πολεμικού Συμβουλίου. Ο ΤROMP είχε φονευθεί από σφαίρα τυφεκίου. Πολλά ολλανδικά είχαν βυθισθεί  από τα Αγγλικά κανόνια, ενώ τα ολλανδικά πυρπολικά κατέκαυσαν δύο αγγλικά ναυαρχικά πλοία. Η μάχη διήρκεσε μέχρι το βράδυ της 31-07-1653. Λόγω της αμοιβαίας εξαντλήσεως ο CROMWELL προσέφερε ειρήνη στους Ολλανδούς η οποία υπεγράφη τον Απρίλιο 1654. 

Τo 1658 απέθανε ο CROMWELL και το 1660 έγινε η Παλινόρθωση της Μοναρχίας με τον CHARLES 2ο (1660-85). Αυτός εχρησιμοποίησε διά πρώτη φορά τον όρο ‘Royal Navy’,επίσης αναφέρεται και ως‘Restoration Navy’= Ναυτικόν Παλινορθώσεως (της Μοναρχίας).Ο αριθμός των πλοίων του ετριπλασιάσθη φθάνοντας τα 154. Ήταν η μεγαλυτέρα αύξηση που είχε ποτέ. Μαζί με το Ναυτικό μεγάλωσε και το Έθνος. Ο Γραμματεύς του ΝαυαρχείουSamuel PERRYS(1633-1703) ονόμαζε τον Στόλο της Παλινορθώσεως, τύπου ‘Δουνκέρκης’. Τόσο καταλυτική ήταν η επίδραση της γαλλικής ναυπηγικής, ακόμη και επί των αιωνίων εχθρών της, των Άγγλων.

Β΄  ΑΓΓΛΟ - ΟΛΛΑΝΔΙΚΟΣ  ΠΟΛΕΜΟΣ   1665-67

Το 1664 ο Άγγλος Πρίγκηψ JAMES συνέστησε το ‘Lord High Admiral’s Regiment’. Αυτό ήταν ένα Σύνταγμα Πεζικού με βάση τις θαλάσσιες επιχειρήσεις, ειδικευμένο στις αποβάσεις, ώστε να μπορεί να ανταπεξέλθει στις ειδικές γεωγραφικές  συνθήκες των Ολλανδικών Πολέμων με στενές και ρηχές θάλασσες, εκτεταμένες αμμουδιές λόγω των παλιρροιών κ.λ.π. Φυσιολογικώς εξελίχθησαν στο ‘Μarine Corps’ = Σώμα Πεζοναυτών. Απετελείτο εκ 1.200 ανδρών στρατολογημένων από τις ‘London Trained Bands’= Εκπαιδευμένες Ομάδες του Λονδίνου, ως εκ τούτου τους επέτρεψαν να διατηρήσουν το προνόμιο των τελευταίων και να παρελαύνουν μέσα στο City με εφ’ όπλου λόγχη. Τελικώς το 1802 έλαβαν επισήμως τον τίτλο ‘Royal Marines’. Πάντως η λέξη Βand είχε και έχει έως σήμερα και την έννοια της συμμορίας. Στην σύγχρονη εποχή σημαίνει και ορχήστρα.

Ο Δεύτερος πόλεμος τους άρχισε με την νίκη στο Lowestoft στις 03-06-1665, και κορυφώθηκε με  την‘Four DaysFight’ από 1/6 έως 04/06/1666, και την περιφανή νίκη του επιφανεστέρου Ολλανδού Ναυάρχου Μichiel AdriaanszoonDe RUYTER(1607-76). Ο  Βασιλεύς CHARLES 2nd (1630- 85), επονομαζόμενος και ‘Μerry Monarch’, έκανε το λάθος να αποσπάσει την αξιόλογη δύναμη από τον ΠρίγκηπαRUPERT (1619-82) και να την αποστείλει στην νήσο Wightδιά να αποτρέψει την συνένωση του Γαλλικού Στόλου με τον Ολλανδικό. Έτσι άφησε τον‘General-at-Sea’ George MONCK(1608- 70), Δούκα του Abermarle, με 56 πλοία μόνον, να αντιμετωπίσει τα 85 πλοία του De RUYTER.

Παρά την αντιξοότητα των συνθηκών, ο MONCKεπετέθη το πρωί της 1ης Ιουνίου 1666 εναντίον του De RUYTER. Είχε πολύ ολιγώτερα πλοία και δύσκολη προσήνεμη θέση (σοβράνα). Οι  χαμηλώτερες κανονοστοιχίες με τα βαρύτερα πυροβόλα του ευρίσκοντο στην υπήνεμη πλευρά του. Επομένως δεν ήταν δυνατόν να ‘ρίξουν’. Επί πλέον τα πλοία του διέτρεχαν και  τον κίνδυνο να βυθισθούν από την ακατάσχετη εισροή υδάτων από τις κανονοθυρίδες τους.  Όμως ο ΜΟΝCΚ προήρχετο από τον Στρατό, ήταν εξειδικευμένος στην πυροβολική και γνωστός διά την ορμητικότητα του. Η μάχη ήταν σκληρή και υπήρχε μεγάλος κίνδυνος να πέσουν στις Γαλλικές ακτές. 

Την επομένην ημέρα 2α Ιουνίου 1666 ο CorneliusΜaartenzoon TROMP (1629-91), υιός του φονευθέντος μεγάλου Ναυάρχου, διέπραξε ένα βαρύ σφάλμα τακτικής. Εχείρισε με τέτοιο τρόπο, ώστε σημαντικός αριθμός ολλανδικών πλοίων απεχωρίσθη από τα υπόλοιπα.   

Την  3ην Ιουνίου 1666 ο ΜΟΝCK διωκόμενος υπεχώρησε προς τις εκβολές του ποταμού Thames (Τάμεση).

Την  4ην Ιουνίου 1666 ο ίδιος επετέθη εκ νέου, αλλά πολλά πλοία του διεσκορπίσθησαν από  την δική τους Γραμμή Μάχης, και η ναυμαχία έληξε με σοβαρή καταπόνηση και εκτεταμένες ζημίες αμφοτέρων των Ναυτικών. Ο Αγγλικός Στόλος τελικώς υπεχώρησεν, αλλά ο Ολλανδικός δεν ήταν σε θέση να τον καταδιώξει. Οι Άγγλοι έχασαν 17 πλοία και 8.000 άνδρες. Οι Ολλανδοί μόνον 4 πλοία και 2.000 άνδρες. Όμως οι Άγγλοι συντόμως ανέλαβαν δυνάμεις και πήραν την εκδίκηση τους.

Στις 04-08-1666 ο Αγγλικός Στόλος συνήντησε τον Ολλανδικό βορείως του Foreland και του  επέφερε ισχυρότατο πλήγμα. Αυτή η ναυμαχία είναι γνωστή ως‘Saint James Day Fight’. Εν συνεχεία η Αγγλική Κυβέρνηση παρόπλισε τα μεγάλα πλοία της διά λόγους οικονομίας.

Στις 14-6-1667 ο De RUYTER εξεμεταλλεύθη αυτήν την μείωση και ανέπλευσε τον ποταμό Med-way στο  Kent και προκάλεσε μεγάλες ζημίες στους Άγγλους. Έχασαν 7 πλοία και αιχμαλωτίσθη  η Ναυαρχίδα τους‘Royal Charles’ και άλλο ένα πλοίο τους. Στο Λονδίνο προεκλήθη κυριολεκτικό χάος και η Κυβέρνηση υπό την απειλή των Ολλανδικών πυροβόλων ηναγκάσθη να υπογράψει την ειρήνη. Εις αυτόν τον Β΄ Πόλεμόν τους οι Ολλανδοί έκαναν ευρυτάτη χρήση πυρπολικών.   

Γ΄ ΑΓΓΛΟ – ΟΛΛΑΝΔΙΚΟΣ  ΠΟΛΕΜΟΣ   1672-78           

Ο Τρίτος πόλεμος μεταξύ τους ήταν και ο τελευταίος, αλλά δεν είχε τον ναυτικό χαρακτήρα των δύο προηγουμένων. Είχε  όμως ένα καινούριο στοιχείο. Ενεπλάκησαν και άλλα Ευρωπαϊκά Κράτη.

Η  Γαλλία συνεμάχησε με την Αγγλία, αλλά ο Αγγλικός Λαός δεν την ήθελε αυτήν την συμμαχία διότι θεωρούσε την Γαλλία πολύ πιο επικίνδυνη από  την Ολλανδία. Η έλλειψη φυσικής έλξεως και  εμπιστοσύνης μεταξύ τους επεδεινούτο από τις μηχανορραφίες του Γάλλου ΒασιλέωςLΟUIS 14th  (1638 -1715), επονομαζόμενος και ‘Sun King’. Οι συνδυασμένοι Στόλοι τους είχαν αποκλείσει τα ολλανδικά παράλια αλλά στην ουσία δεν είχε προξενήσει σοβαρή ζημία στον Ολλανδικό. Το παράδοξον ήταν ότι το πλοίο που έκανε το δρομολόγιο μεταξύ του Harwich και του  Hook ofHolland συνέχιζε τα ταξείδια του. Όμως τα Γαλλικά Στρατεύματα υπό την προσωπικήν Αρχηγίαν του Βασιλέως τους είχαν εισβάλλει στο ολλανδικόν έδαφος και καταλάβει και την Utrecht.

Ειρήσθω εν παρόδω ότι το Γαλλικό Ναυτικό ήταν ‘πρόσφατο’. Το 1661 διέθετε μόνον Εννέα (9) ‘Rated Ships’αλλά το 1672 είχαν αυξηθεί στα 120. Ο όρος ‘Rate’ τότε εσήμαινε Τάξη Μεγέθους. Δεν εσήμαινε την ποιότητα ή την εξειδίκευση του συγκεκριμένου πλοίου. Τα πλοία τα οποία λόγω μεγέθους μπορούσαν να φέρουν 3 Ιστούς και περισσότερα από 20 Πυροβόλα, εθεωρούντο ‘Μεγάλα’ και εταξινομούντο από την ‘1st Rate’ έως και την ‘6th Rate’

Επομένως όλα τα ευμεγέθη πλοία ήσαν ‘Rated’ και είχαν ως Κυβερνήτη ‘Commissioned Officer’ με τον βαθμό του ‘Post Captain’. Το πρόθεμα ‘Post’ ήταν η συντομογραφία  του επιθετικού προσδιορισμού ‘Posted’= τοποθετημένου. Με λίγα λόγια, ήταν ένας Αρχαίος Πλοίαρχος με  άνω των 3 ετών υπηρεσία στον βαθμό του Captain.

Στις 07-6-1672 συνήφθη η Ναυμαχία του Solebay, μεταξύ του Στόλου του De RUYTER και του συνδυασμένου Στόλου των Άγγλων και των Γάλλων. Η έκβαση της ήταν αμφίρροπη, αλλά ο  Ολλανδός επέτυχε μίαν στρατηγική νίκη, τους παρεμπόδισε να παράξουν υποστήριξη στα Γαλλικά Στρατεύματα Εισβολής στην Ολλανδία. Λόγω της ραγδαίας προελάσεως αυτών, η Ολλανδία ηναγκάσθη να ζητήσει ειρήνη. Παρ’ όλα αυτά  ο Ολλανδικός Λαός παρακινούμενος σε αντίσταση από τον Oλλανδό -Άγγλο Πρίγκηπα WILLIAM 3rd (1650-1702), πιο γνωστόν ως‘William of Orange’, άνοιξαν τους υδατοφράκτες και τα ύδατα πλημμύρισαν την Ολλανδία. Οι πόλεις τους μετετράπησαν σε νησίδες.

Ο De RUYTER, θεωρείται από αρκετούς ιστορικούς ως ο λαμπρότερος ναυτικός ηγήτωρ των αιώνων, ιδιοφυΐα στην τακτική. Στις 04-6-1673 στην ναυμαχία του Schooneveldt και την 01-8-1673 στην ναυμαχία του Texel, εναντίον του ηνωμένου Αγγλο-Γαλλικού Στόλου, εματαίωσε  την σχεδιαζομένην αγγλικήν απόβαση στις ολλανδικές ακτές.

Ο WILLIAM of  ORANGE επωφεληθείς από τις επιτυχίες του Ναυάρχου του εσύναψε ειρήνη με την Αγγλία με  ευνοϊκούς όρους. Μετά έστρεψε  εναντίον της Γαλλίας έναν μεγάλο συνασπισμό Κρατών, αποτελούμενον από Ισπανία, Αυστρία, Δανία και διάφορα Γερμανικά Πριγκηπάτα.

Στις 22-4-1676 έγινε η ναυμαχία της Αugusta, έξω από την Σικελία εναντίον του Γαλλικού Στόλου. Όμως ο De RUYTER είχε υπαχθεί υπό την Διοίκηση ενός Ισπανού Ναυάρχου ο οποίος διέθετε 10 πλοία, αλλά αυτοί παρέμεναν αμέτοχοι να παρακολουθούν εκ του μακρόθεν. Ο  Ολλανδός ετραυματίσθη θανάσιμα και εξέπνευσε μετά παρέλευσιν μιας εβδομάδος. Ο Ισπανός κατ’ επίφασιν Διοικητής του, εζήτησε να τον επισκεφθεί αλλά ο De RUYTER δεν τον εδέχθη.  

Οι τρείς πόλεμοι παρά τους ποταμούς αίματος που εχύθησαν δεν ανέδειξαν κάποιον συγκεκριμένο νικητή. Όμως, από αυτούς προέκυψε ένα πρότυπο, το πώς θα ήταν ένα σύγχρονο Ναυτικό στο μέλλον. Επίσης ετέθησαν οι βάσεις διά μίαν σειρά τακτικών που διήρκεσαν, με διάφορες τροποποιήσεις  μέχρι την εμφάνιση του υποβρυχίου και του αεροπλάνου. Η  Ολλανδία, αν και εξαντλημένη από τους μακροχρονίους πολέμους, διετήρησεν απολύτως της εδαφική της ακεραιότητα, χάρη στους λαμπρούς κυριάρχους Στόλους της.

Η ΚΑΘΙΕΡΩΣΗ του ΠΛΟΙΟΥ  της ΓΡΑΜΜΗΣ  ΜΑΧΗΣ

Η αποκτηθείσα εμπειρία από τους συνεχείς Ολλανδικούς Πολέμους έφερε μίαν εξέλιξη στην τακτική. Οι Άγγλοι  αντελήφθησαν την αξία του πυροβόλου και εγκατέλειψαν την ‘από  πρύμα’ επίθεση, η οποία ηκολουθείτο από γρήγορο ρεσάλτο. Αυτά ήσαν κατάλοιπα της εποχής της Galley= Γαλέρας. Επέστη πλέον  ο χρόνος διά να εφαρμόσουν πλήρως την Battle Line= Γραμμή Μάχης, η οποία είχε ένα πελώριο πλεονέκτημα, ότι το κάθε πλοίο έριχνε και από τις δύο πλευρές τις ομοβροντίες του.

Αναπόδραστη ήταν πλέον η ανάγκη ναυπηγήσεως ενός Τύπου πλοίου, καταλλήλου να ανθέξει μέσα στην Battle Line. Το  αποτέλεσμα ήταν ένα μεγάλο τρίκροτο (με 3 εστεγασμένα καταστρώματα) φέρων 90-100 πυροβόλα. Η φυσιολογική και πλήρης ονομασία του ήταν ‘Line of the Battle Ship = Πλοίο της Γραμμής Μάχης. Πάντως καθιερώθη  εν συντομία το σκέτο ‘Battleship’. Την ραχοκοκαλιά της Γραμμής Μάχης αποτελούσαν τα ‘Two Deckers’= δίκροτα, των 70 πυροβόλων.

Ο Ελληνικός όρος ‘δίκροτον’ σημαίνει τα καράβια τα οποία διέθεταν δύο εστεγασμένα καταστρώματα. Οι  Έλληνες Θαλασσομάχοι του 1821, τα μεγάλα Πλοία Γραμμής των Οθωμανών και των Ευρωπαίων, τα έλεγαν ‘ντελίνια’. Προφανώς ήταν η παρεφθαρμένη γαλλική λέξη ‘De Ligne’ η  οποία μεταφράζεται ‘Της Γραμμής’. Ειρήσθω εν παρόδω, ότι αυτός ο αγγλικός όρος ‘Battleship’ εχρησιμοποιήθη πολύ αργότερα, γύρω στα 1880, διά να χαρακτηρίσουν τα τότε σύγχρονα ολομέταλλα ατμήρη  θωρηκτά. Όλες αυτές  οι καινοτομίες, τουλάχιστον από  την αγγλική πλευρά, ωφείλοντο  στον χαρισματικό Γραμματέα του Ναυαρχείου και Βουλευτή Samuel PEPPYS που προαναέραμε. Το σπουδαιότερο επίτευγμα του ήταν η  ουσιαστική δημιουργία ενός πραγματικού Σώματος Μονίμων Επαγγελματιών Αξιωματικών, μέσω της εκπαιδεύσεως και των  εξετάσεων. Επίσης είχε αγωνισθεί διά να πετάξει από το Ναυτικό τους λεγομένους ‘Gentlemen Captains’. Αυτοί ήσαν κάποιοι άσχετοι προς την θάλασσα, αλλά διαπλεκόμενοι με τα Ανάκτορα επί δύο Δυναστείες, των TUDORS και των STUARTS. Οι αυλικοί φίλοι τους φρόντιζαν να τους ανατίθεται η διακυβέρνηση των Πολεμικών ώστε να κερδίσουν πολλά χρήματα από τις λείες και τα πλιάτσικα. Η ασχετοσύνη αυτών των κυρίων εκόστισε πολλές ήττες στους Άγγλους κατά τον 2ον και 3ον Ολλανδικό Πόλεμο.

ΠΗΓΗ: Περί Αλός http://perialos.blogspot.gr/2015/10/blog-post_27.html

*Οικονομικού Αξιωματικού Ε.Ν   

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α                                                         

1)  « Α ΝΑVAL EXPOSITOR », του T.R. Blanckley,  London 1750, (reprinted Rotherfiend 1988) .

2)  « ARCHITECTURA NAVALIS MERCATORIA »,του F.H.Chapman, Stockholm 1768,  (reprinted Rostock 1984) .

3)  « ΗISTORY of MARINE ARCHITECTURE », του John Charnock . London 1802.

4)  « LETTRES INSTRUCTIONS et MEMOIRS de COLBERT - Tome III/1 : MARINE et GALERES », Paris  1864 .

5)  « MANOEUVRES MET ZEIL - EN STOOMSCHEPEN », του G.P.J.Mossel, Amsterdam 1865 .

6)  « THE  UNFLUENCE οf SEA POWER UPON HISTORY 1660-1783 » , τουΝαυάρχου A.T.Mahan, London 1890, (reprinted 1965)  .                     

7)  « FIGHTING INSTRUCTIONS 1530-1816 »,Sir Julian CORBETT, London 1905,(reprinted 1971) .

8)  « BRIGANTINE DISPATCH 1692-1712»,(The Mariner’s Mirror VII, L.G.Carr LAUGHTON, London  1921.

9)  « DE  JACHTEN DER  ORANGES », του  G.C.E.CRONE , Amsterdam  1937  .

10) « LISTS of MEN of WAR 1650-1700 : Part IV, Ships of the United Netherlands»,της  Society for Nautical Research,  London 1938 , (Revised  Edition 1966).                                                                     

11) « ΒΕSCHRIJVENDE CATALOGUS DER SCHEERPMODELLEN  EN SCHEEPSBOUWKUNDIGEN 1600-1900», του W.V.CANNENBURG , Amsterdam 1943 .

12)  « SAILING SHIPS of WAR 1400-1860 », του Frank HOWARD,  London  1979  .

13)  « THE SHIP of the LINE 1650 -1850 », του Brian Lavery , London 1983  .

14)  «ΝΑΥΤΙΚΟΙ ΒΑΘΜΟΙ και ΣΤΟΛΕΣ - ΙΣΤΟΡΙΑ και ΠΑΡΑΔΟΣΗ », Ηλία ΜΕΤΑΞΑ, υπό έκδοσιν.

15)  «ΒΑΣΙΛΙΣΚΟΣ,  Η Επιχειρησιακή Σχεδίαση ενός Ανόητου (468μ.Χ.)», της Κρίστυ Εμίλιο Ιωαννίδου, περιοδικό «Περίπλους της Ναυτικής Ιστορίας», τεύχος 86, σελ. 40,  Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος ΙΑΝ – ΜΑΡΤ 2014.

16)  «ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΚΟΧΡΑΝ», του Ηλία Μεταξά, υπό έκδοσιν.