21 Νοεμβρίου 2024
Γιάννης Βασιλείου
Η Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας αποτελεί μια από τις σημαντικότερες πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), καθώς καταδεικνύει με σαφή τρόπο την προσπάθεια ανάπτυξης κοινής δράσης από όλα τα κράτη-μέλη, προσφέροντάς τους τη δυνατότητα να ασκούν ουσιαστικότερη επιρροή, από ότι αν ενεργούσαν μεμονωμένα. Μπορούμε συνεπώς να υποστηρίξουμε ότι η Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας παρέχει το προνόμιο στην Ένωση να δρα σαν μια οντότητα στις παγκόσμιες υποθέσεις και αυτή ακριβώς η έννοια της άσκησης πολιτικής σαν ένα ενιαίο σύνολο και όχι ξεχωριστά (από τα επιμέρους κράτη-μέλη), αποτελεί δείγμα βαθύτερης ενοποίησης, πάντα προς το στόχο της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2014).
Η αποτελεσματικότητα, στα πλαίσια της λειτουργίας της Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας, αποκαλύπτει, όχι μόνο τις θετικές ικανότητες της Ένωσης σαν σύνολο, αλλά και τη δυνατότητα μιας εποικοδομητικής συνεργασίας μεταξύ των κρατών-μελών, γεγονός αξιοθαύμαστο, αν αναλογιστούμε, όχι μόνο το μεγάλο αριθμό τους, αλλά και τις επιμέρους διαφοροποιήσεις σε ορισμένους τομείς πολιτικής. Σε γενικές γραμμές, η συνεργασία αυτή κρίνεται ήδη αρκετά επιτυχημένη, αν ληφθούν υπόψη οι ομολογουμένως μεγάλες δυσκολίες, οι κίνδυνοι και η πολυπλοκότητα αρκετών ζητημάτων, στους νευραλγικούς τομείς της ασφάλειας και της άμυνας.
Ο τερματισμός του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εκτός από τις καταστροφές και τις χαμένες ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων, σηματοδότησε και μια νέα πραγματικότητα για ολόκληρο τον πλανήτη, τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο. Ο Ψυχρός Πόλεμος, οι πολύνεκρες κρίσεις σε Βαλκάνια, Μέση Ανατολή, Ασία και Αφρική, όπως επίσης και οι διαρκώς ταλαντευόμενες σχέσεις των δυο παραδοσιακών Υπερδυνάμεων, κατέστησαν αναγκαία μια αποτελεσματική κοινή δράση των κρατών-μελών της ΕΕ για την αποφυγή δυσάρεστων εξελίξεων με αμφίβολο και πιθανότατα επικίνδυνο αντίκτυπο.
Η Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας ενισχύθηκε με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, καθώς θεσπίστηκε το αξίωμα του Ύπατου Εκπροσώπου της ΕΕ για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας, αλλά και η θεμελιώδους σημασίας Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης (ΕΥΕΔ) (European External Action Service-EEAS).
Το Νοέμβριο του 2009, η Κάθριν Άστον επελέγη ως Ύπατη Εκπρόσωπος της ΕΕ, από τους ηγέτες της Ένωσης. Η επιλογή αυτή έλαβε έγκριση από μεγάλη πλειοψηφία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, δείγμα της σχεδόν καθολικής αποδοχής της Άστον (Ευρωπαϊκή Ένωση/Εξωτερική Δράση/ΕΥΕΔ, 2014). Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει και όσον αφορά την παρουσία και το έργο του Χαβιέ Σολάνα, ο οποίος υπήρξε ο Ύπατος Εκπρόσωπος για την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ) και Γενικός Γραμματέας του Συμβουλίου της ΕΕ, κατά την περίοδο 1999-2009. Για την περίοδο 2014-2019, η Ύπατη Εκπρόσωπος της Ένωσης για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας και Αντιπρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είναι η Φεντερίκα Μογκερίνι.
Οι βασικές αρμοδιότητες της Μογκερίνι είναι οι εξής: α) να εκπροσωπεί με αποτελεσματικό τρόπο την ΕΕ σε διεθνή φόρουμ, όπως τα Ηνωμένα Έθνη, β) να ηγηθεί της Ομάδας Έργου «Η Ευρώπη στον Κόσμο» (Project Team “Europe in the World”) και να προεδρεύσει της Ομάδας της Επιτροπής για Εξωτερική Δράση (Commission’s Group on External Action), με κύρια επιδίωξη τη δημιουργία μιας κοινής προσέγγισης, στα πλαίσια των ενεργειών της Ένωσης σε παγκόσμιο επίπεδο και γ) να συντονίσει τις εργασίες όλων των Επιτρόπων, οι οποίοι ευθύνονται για τα χαρτοφυλάκια των εξωτερικών σχέσεων και να ενημερώνει τακτικά τον Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και το σύνολο του Σώματος, σχετικά με ζητήματα που άπτονται γεωπολιτικών εξελίξεων (European Commission, 2015).
Με βάση την εντολή την οποία έχει λάβει, η Ύπατη Εκπρόσωπος α) ασκεί την ΚΕΠΠΑ και συμβάλλει ουσιαστικά, μέσω των προτάσεών της, στη διαμόρφωση αυτής της πολιτικής, μεριμνώντας παράλληλα για την αποτελεσματική εφαρμογή των αποφάσεων που εκδίδονται, τόσο από το Συμβούλιο όσο και από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, β) προεδρεύει του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων, γ) είναι ένας από τους Αντιπροέδρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δ) επιτελεί ρόλο εκπροσώπου της ΕΕ σε θέματα ΚΕΠΠΑ, διεξάγοντας διάλογο με τρίτους εξ ονόματος της Ένωσης και εκφράζοντας τις θέσεις της ΕΕ σε διεθνείς διασκέψεις και οργανισμούς και ε) αποτελεί τον επικεφαλής της ΕΥΕΔ και των αντιπροσωπειών της Ένωσης σε τρίτες χώρες και διεθνείς οργανισμούς (Ευρωπαϊκή Ένωση/Εξωτερική Δράση/ΕΥΕΔ/Δράση, 2014).
Η ΕΥΕΔ εγκαθιδρύθηκε στις 26 Ιουλίου 2010, με απόφαση του Συμβουλίου των Υπουργών, ύστερα από πρόταση του Ύπατου Εκπροσώπου, η οποία εγκρίθηκε στις 8 Ιουλίου 2010 από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Το Δεκέμβριο του 2010, διορίστηκαν τα ανώτερα διοικητικά στελέχη της και μετετέθη το προσωπικό από τα άλλα όργανα της Ένωσης. Η επίσημη έναρξη της λειτουργίας της έλαβε χώρα τον Ιανουάριο του 2011. Η ΕΥΕΔ αποτελεί το διπλωματικό σώμα της ΕΕ και επικουρεί την επικεφαλής Εξωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ (Ύπατη Εκπρόσωπος για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας), στο γενικό πλαίσιο της άσκησης της ΚΕΠΠΑ (Ευρωπαϊκή Ένωση/Εξωτερική Δράση/ΕΥΕΔ, 2014). Ένα δίκτυο που αποτελείται από περισσότερα από 139 γραφεία και αντιπροσωπείες της ΕΕ σε παγκόσμια κλίμακα, προωθεί και προασπίζει τις αξίες και τα συμφέροντα της Ένωσης (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2014).
Στόχος της ΕΥΕΔ είναι ο επιτυχής συντονισμός της εξωτερικής δράσης της Ένωσης, καταρτίζοντας προτάσεις πολιτικής και προετοιμάζοντας την εφαρμογή τους, ύστερα από την έγκρισή τους από το Συμβούλιο. Παράλληλα, επικουρεί τον Πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, όπως επίσης και τον Πρόεδρο και τα μέλη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, στα πλαίσια του τομέα εξωτερικών σχέσεων. Επιπροσθέτως, αναπτύσσει μια όσο το δυνατόν στενότερη συνεργασία με τα κράτη-μέλη (Ευρωπαϊκή Ένωση/Εξωτερική Δράση/ΕΥΕΔ/Δράση, 2014). Η ΕΥΕΔ επιτελεί ανεξάρτητη λειτουργία από τα άλλα όργανα της Ένωσης, αλλά διαθέτει τη νομική ευθύνη, ώστε να φροντίζει ότι οι πολιτικές της συνάδουν αποτελεσματικά με τις υπόλοιπες πολιτικές της ΕΕ.
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αποτελεί το ανώτατο όργανο λήψης αποφάσεων στα πλαίσια της ΕΕ, καθώς εκεί συμμετέχουν οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων και των 28 κρατών-μελών. Οι συνεδριάσεις του λαμβάνουν χώρα τέσσερις φορές το χρόνο. Η Ύπατη Εκπρόσωπος προεδρεύει στη μηνιαία συνεδρίαση του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων, στο οποίο απαιτείται η συμμετοχή των Υπουργών Εξωτερικών των 28 κρατών-μελών. Επίσης, παρευρίσκεται και στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και υποβάλλει εκθέσεις, σχετικές με ζητήματα εξωτερικών υποθέσεων. Για την πλειοψηφία των αποφάσεων, στα πλαίσια της Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας, είναι απαραίτητη η συγκατάθεση όλων των κρατών-μελών της ΕΕ (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2014).
Η ΕΕ διατηρεί διπλωματικές σχέσεις με όλα σχεδόν τα κράτη της υφηλίου, έχει υπογράψει διμερείς Συμφωνίες Σύνδεσης με γειτονικές χώρες και έχει συνάψει Στρατηγικές Εταιρικές Σχέσεις με τα ισχυρότερα κράτη. Οι τομείς της αναπτυξιακής βοήθειας, του εμπορίου, της διπλωματίας και της εν γένει συνεργασίας με διεθνείς οργανισμούς, αποτελούν κεφαλαιώδεις παράγοντες, όσον αφορά τις εξωτερικές σχέσεις της Ένωσης (Ευρωπαϊκή Ένωση/Εξωτερική Δράση/ΕΥΕΔ/Δράση, 2014).
Τα κράτη-μέλη της Ένωσης έχουν δεσμευτεί για μια αποτελεσματική ΚΕΠΠΑ (Βαλντέν, 1995· Ιωακειμίδης, 1995· Nugent, 2012· Πασσάς-Δημητρακόπουλος, 1995). Η Κοινή Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΠΑΑ) στοχεύει στην περαιτέρω ενίσχυση των δυνατοτήτων της Ένωσης για εξωτερική δράση και συμβάλλει στην ανάπτυξη των στρατιωτικών και μη στρατιωτικών ικανοτήτων της, για διαχείριση κρίσεων και πρόληψη συγκρούσεων. Η ΕΕ έχει καταρτίσει κυρώσεις οικονομικού ή διπλωματικού χαρακτήρα σε περιπτώσεις παραβίασης διεθνούς δικαίου, δημοκρατίας ή ανθρωπίνων δικαιωμάτων και λαμβάνει ειδικά μέτρα κατά των κρουσμάτων παράνομης συγκέντρωσης και κυκλοφορίας ελαφρού οπλισμού και φορητών όπλων (Ευρωπαϊκή Ένωση/Εξωτερική Δράση/ΚΕΠΠΑ, 2014).
Βασικές επιδιώξεις της Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας αποτελούν α) η διατήρηση της ειρήνης, σε συνδυασμό με την ενίσχυση της διεθνούς ασφαλείας, β) η εποικοδομητική προώθηση της διεθνούς συνεργασίας και γ) η ανάπτυξη και σταθεροποίηση της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και του σεβασμού για τις θεμελιώδεις ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η Ένωση δραστηριοποιείται ενεργά στα πλαίσια ενός ευρύτατου φάσματος από υψίστης σημασίας ζητήματα, σε όλα τα μήκη και πλάτη της υδρογείου, όπως για παράδειγμα την αντιμετώπιση της κατάστασης στη Σομαλία και το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν. Το γεγονός ότι η ΕΕ αποτελεί την ισχυρότερη εμπορική δύναμη στον κόσμο και το σημαντικότερο χορηγό αναπτυξιακής χρηματοδότησης, της δίνει τη δυνατότητα ανάπτυξης σχέσεων συνεργασίας με τις ανεπτυγμένες, αλλά και τις αναπτυσσόμενες χώρες, εστιάζοντας σε πολλούς τομείς, όπως, μεταξύ άλλων, το περιβάλλον, η εκπαίδευση και η εγκληματικότητα. Με στόχο μια περισσότερο επιτυχημένη συνεργασία, η Ένωση διεξάγει διασκέψεις κορυφής με τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Ιαπωνία, την Κίνα, την Ινδία και τη Ρωσία. Πολλές ειρηνευτικές αποστολές έχουν πραγματοποιηθεί από την ΕΕ σε αρκετές περιοχές του κόσμου, στις οποίες παρατηρούνται ένοπλες συγκρούσεις και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Χαρακτηριστική υπήρξε η διαμεσολάβηση του Αυγούστου 2008, κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων μεταξύ Ρωσίας και Γεωργίας, η οποία συνετέλεσε στην παύση των εχθροπραξιών. Η αποστολή παρατηρητών (Αποστολή Παρακολούθησης στη Γεωργία) και ανθρωπιστικής βοήθειας αποτέλεσε παράδειγμα σωστής διπλωματικής κίνησης και οδήγησε στην εξομάλυνση ενός ζητήματος, το οποίο απειλούσε σοβαρά την παγκόσμια ισορροπία. Επιπροσθέτως, στον ευαίσθητο χώρο των Βαλκανίων, η ΕΕ χρηματοδοτεί προγράμματα κοινωνικής σταθεροποίησης σε επτά κράτη, ενώ μια ισχυρή αστυνομική και δικαστική δύναμη (EULEX Kosovo), διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην αποκατάσταση και διατήρηση της τάξεως και της δικαιοσύνης (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2014).
Η ΕΕ δε διαθέτει μόνιμο στρατό, αλλά στα πλαίσια της ΚΕΠΠΑ βασίζεται σε ad hoc δυνάμεις, οι οποίες διατίθενται από τα κράτη-μέλη για α) διαχείριση κρίσεων, β) κοινές επιχειρήσεις αφοπλισμού, γ) στρατιωτικές συμβουλές και βοήθεια, δ) πρόληψη συγκρούσεων και ε) ανθρωπιστικές αποστολές, σε συνδυασμό με επιχειρήσεις διάσωσης. Από το 2003, η ΕΕ, μέσω των αποστολών της, έχει να επιδείξει επιτυχίες στα ζητήματα α) της αντιμετώπισης της πειρατείας στη Σομαλία και το Κέρας της Αφρικής, β) της αποκατάστασης της ειρήνης μετά το τσουνάμι και τις τραγικές καταστροφές στην Ινδονησία και γ) της βοήθειας και προστασίας των προσφύγων στο Μάλι και την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία (Ευρωπαϊκή Ένωση, 2014).
Σύμφωνα με την ΚΠΑΑ, η ΕΕ διεξάγει πολιτικές και στρατιωτικές αποστολές σε ολόκληρο τον κόσμο, σχετικά με ζητήματα που εκτείνονται από τη διαχείριση των συνόρων, ως την παροχή κατάρτισης στην τοπική αστυνομία. Ιδιαίτερη αναφορά αξίζει να γίνει στην επιχείρηση EUNAVFOR Atalanta (εναντίον της πειρατείας στις ακτές της Σομαλίας), η οποία παρέχει προστασία στις ανθρωπιστικές αποστολές του Παγκόσμιου Επισιτιστικού Προγράμματος, με κατεύθυνση περιοχές που έχουν πληγεί από ξηρασία (Ευρωπαϊκή Ένωση/Εξωτερική Δράση/ΕΥΕΔ/Δράση, 2014).
Παρατηρείται μια συστηματική προσπάθεια αντιμετώπισης κρίσεων, η οποία ακόμα και αν κάποιες φορές δε συντελεί σε τελεσίδικη παύση των εχθροπραξιών, αποτελεί αναμφίβολα μια άξια αναφοράς πρωτοβουλία, προς την οικοδόμηση της ειρήνης.
Όπως διαπιστώνουμε, η Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας καλύπτει ένα ευρύτατο φάσμα δραστηριοτήτων, το οποίο εκτείνεται από την άμυνα μέχρι το εμπόριο και την οικονομία και, εκτός όλων των άλλων, συνδέεται άμεσα και με τις σχέσεις της ΕΕ με τις ΗΠΑ και τη Ρωσία, γεγονός καθοριστικό για τη χάραξη πολιτικής σε διεθνές επίπεδο.
Η συνθετότητα των πολιτικών, σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση (Βασιλείου, 2013α, 2013β και 2014) και τις κοινωνικοπολιτικές ταραχές που παρατηρούνται σε αρκετές γεωγραφικές ζώνες της υφηλίου, καταδεικνύουν με σαφή τρόπο τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει η Ένωση στις προσπάθειές της για μια αποτελεσματική Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας. Το συμπέρασμα όμως που εξάγεται είναι ότι παρά τις δυσκολίες και τα προβλήματα (κυρίως σε ζητήματα ασφαλείας), τα οποία ανακύπτουν συνεχώς, το πρόσημο μέχρι στιγμής, σε γενικές γραμμές, κρίνεται ως θετικό. Οι μελλοντικές προκλήσεις σε «ευαίσθητες» ζώνες, πάντως, είναι σίγουρο πως θα δοκιμάσουν σοβαρά το μηχανισμό ασφαλείας της ΕΕ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Βαλντέν, Σωτήρης (1995), «Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη» σε Μαραβέγιας, Ναπολέων-Τσινισιζέλης, Μιχάλης (επιμ.), Η Ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Αθήνα: Θεμέλιο), σελ. 567-615.
Βασιλείου, Ιωάννης (2013α), Ευρωπαϊκή Ενοποίηση-Μια Διαδικασία Σύγκλισης ή Απόκλισης (Αθήνα: Historical Quest).
Βασιλείου, Ιωάννης (2013β), «1980-1999: Ευρωπαϊκή Ένωση: Η Εποχή της Άνδρωσης και της Διεύρυνσης», Από τη Νέα Ευρώπη Του Χίτλερ Στην Ευρωζώνη της Μέρκελ, Τόμος Α΄, Ιστορικό Αρχείο του «Επενδυτή», σελ. 76-95.
Βασιλείου, Ιωάννης (2014), Ευρωπαϊκή Ενοποίηση-Μια Διαδικασία Σύγκλισης ή Απόκλισης (Β΄ Έκδοση) (Αθήνα: Historical Quest).
Ευρωπαϊκή Ένωση (2014), «Εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφαλείας», διαθέσιμο σε http://europa.eu/pol/cfsp/index_el.htm (πρόσβαση στις 30/8/14).
Ευρωπαϊκή Ένωση/Εξωτερική Δράση/ΕΥΕΔ (2014), «Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης», διαθέσιμο σε http://www.eeas.europa.eu/background/organisation/index_el.htm (πρόσβαση την 1/9/14).
Ευρωπαϊκή Ένωση/Εξωτερική Δράση/ΕΥΕΔ/Δράση (2014), «Η δράση μας», διαθέσιμο σε http://www.eeas.europa.eu/what_we_do/index_el.htm (πρόσβαση στις 2/9/14).
Ευρωπαϊκή Ένωση/Εξωτερική Δράση/ΚΕΠΠΑ (2014), «Η Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης», διαθέσιμο σε http://www.eeas.europa.eu/cfsp/index_el.htm (πρόσβαση την 1/9/14).
European Commission (2015), “High Representative (2014-2019)-Federica Mogherini-High Representative of the Union for Foreign Affairs and Security Policy/Vice-President of the Commission”, διαθέσιμο σε http://ec.europa.eu/commission/2014-2019/mogherini_en (πρόσβαση στις 11/1/15).
Ιωακειμίδης, Π.Κ. (1995), Ευρωπαϊκή Πολιτική Ένωση (Β΄ Έκδοση) (Αθήνα: Θεμέλιο).
Nugent, Neill (2012), Πολιτική και Διακυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Γ΄ Έκδοση) (Αθήνα: Σαββάλας).
Πασσάς, Αργύρης-Δημητρακόπουλος, Διονύσης (1995), «Η Πολιτική Συνεργασία στην Ευρωπαϊκή Ένωση» σε Μαραβέγιας, Ναπολέων-Τσινισιζέλης, Μιχάλης (επιμ.), Η Ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Αθήνα: Θεμέλιο), σελ. 153-188.
(Από το βιβλίο «Η εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφάλειας της ΕΕ – Μια κριτική προσέγγιση, Εκδόσεις HISTORICAL QUEST, 2015)
