Aπαιδία και Απαιδεία. Τί από τα δύο είναι χειρότερο; Το πιο φλέγον θέμα του παρόντος (μάλλον δε και του μέλλοντος) είναι κατά κοινήν παραδοχήν η παιδεία.
Το πρόβλημα προβάλλει ως απαιδ(ε)ία (έτσι διττογραφούμενο). Απαιδία είναι η έλλειψη παιδιών και παραπέμπει στο δημογραφικό θέμα συχνά εμφανιζόμενο στην διαχρονική πορεία του έθνους ως ολιγανθρωπία. Απαιδεία εξ άλλου είναι η έλλειψη παιδείας.
Οι Έλληνες της κλασσικής περιόδου έβλεπαν όλη την πόλη ως εκπαιδευτήριο. Οι πολίτες στην Ελλάδα είναι αλληλοπαιδαγωγούμενοι. Διδάσκει όλη η πόλη αλλά κάποιοι είναι οι κυρίως «δάσκαλοι» που με σύστημα ασκούν αγωγήν, δηλ. άγουν κάποιον σε κάποιο τέλος (σκοπό, όραμα): Η αγωγή δεν μπορεί να είναι ανερμάτιστη. Αν δεν έχει τέλος, μένει ατελής. Ο δάσκαλος είναι σε οαριστύν (βαθειά ψυχική επικοινωνία) με τον μαθητή, ανοίγουν μαζί ορίζοντες, ανακαλύπτουν ληθαργούντες σπινθήρες στην ψυχή και το πνεύμα. Είναι σε διαρκή διαδικασία πνευματικής ανατάσεως.  Ψυχαγωγούν.  Αποχή από το εκπαιδευτικό έργο (με «απεργία»), διαζύγιο στην σχέση παιδευτού και παιδευομένου, ισοδυναμεί με εκπαιδευτικό μαζοχισμό (ως αποκοπή από μια σχέση ευφροσύνης).
Πόσο οξύ είναι το πρόβλημα της παιδείας φαίνεται κυρίως στην Ανωτάτη Εκπαίδευση που παράγει γνώση και μεταλαμπαδεύει φως. Εδω στα ΑΕΙ  εν ονόματι ενός ιδιοτύπου ασύλου συλώνται τα πάντα. Οι εκάστοτε «καταληψίες» αρπάζουν και καταστρέφουν έργα τέχνης, αρχεία, βαθμολόγια και σφραγίδες.
Σε οξέα προβλήματα του παρόντος ενδείκνυται να καταφεύγει κανείς στο παρελθόν (και μάλιστα την κλασσική περίοδο), όπου ευρίσκει κανείς ανάλογα προβλήματα εν ολοκληρώσει, δηλ. με όλες τις φάσεις και πτυχές που εκδηλώνονται. Αυτή ακριβώς η ολόπλευρη αντιμετώπιση εν χρόνω μας δίδει διεξόδους.
Στην Ελλάδα έχομε (όσο σε κανένα άλλο πολιτισμό) απειρία παιδευτικών προτύπων. Παιδεία είναι λέξη της καρδιάς των Ελλήνων. Η παιδεία της πόλεως είναι αυτός ο πολιτισμός της. Ποιο να επιλέξομε από εκατοντάδες παιδευτικών προτύπων. Ελκυστικώτερος στους νέους που θεωρούν ωραίο και τερπνό το ατάκτως ζην είναι ο συβαριτικός  τρόπος ζωής• άνεση και ηδυπάθεια. Άκρως αντίθετος τρόπος είναι ο σπαρτιατικός βίος, ο κατεξοχήν στρατιωτικός. Όλα εδώ έχουν ρυθμό, τάξη, κανόνα. Για τους Σπαρτιάτες ο πόλεμος είναι ανασασμός. Η καθημερινή άσκηση είναι σκληρότερη του πολέμου.
Ο Περικλής προβάλλει το αθηναϊκό «παράδειγμα». Μόνον που ο Επιτάφιος «χαραμίζεται» και δεν οδηγεί  στο εύψυχον. Και ξέρετε από τί; Από παρερμηνεία του λόγου αυτού σε όλους τους αιώνες. Οι μαθητές αδυνατούν να καταλάβουν τί κρύβουν κάποιες δυσνόητες λέξεις και περίτεχνες φράσεις. Ο λόγος, όπως διδάσκεται, φέρνει και οδηγεί σε ύπνο. Η τελευταία λέξη άπιτε στον ύπνο επίσης παραπέμπει.
Ποια είναι η ορθή ερμηνεία του άπιτε; Είναι σύνθημα  εκκινήσεως σε αγώνα, σε άμιλλα. Με την έννοια αυτή όλος ο Επιτάφιος είναι ψυχική προπαρασκευή. ¨Όλοι οι πολίτες «λαμβάνουν θέση» σε όποια κονίστρα κρίνει ο καθένας προσφυέστερη. Και στο τέλος του λόγου ο θεσπέσιος πολιτικός δίδει την εκκίνηση.
Με το τέλος του λόγου δεν πάνε για ύπνο οι Αθηναίοι αλλά για αγώνα. Ο Επιτάφιος δεν είναι υπνωτικό αλλά διεργετικό ψυχών. Και οδηγεί στο τέλος κάθε πραγματικός παιδείας, στο εύψυχον.

---Ο κ. Εμμανουήλ Μικρογιαννάκης είναι  καθηγητής του  Πανεπιστημίου Αθηνών, τ. κοσμήτωρ Φιλοσοφικής Σχολής