Γράφει ο
Γιώργος Ν. Παπαθανασόπουλος

Μια ακόμη βασανισμένη Εκκλησία. Ίσως μεταξύ των Αυτοκεφάλων Ορθοδόξων Εκκλησιών η λιγότερο γνωστή. Είναι και η νεότερη. Αν και ολιγάριθμη απετέλεσε πεδίο αντιπαράθεσης δικαιοδοσιών μεταξύ των Πατριαρχείων Κωνσταντινουπόλεως και Μόσχας. Το Πατριαρχείο της Μόσχας παραχώρησε το 1951 την Αυτοκεφαλία στην Ορθόδοξη Εκκλησία της ενωμένης τότε Τσεχοσλοβακίας. Το Φανάρι δεν αναγνώρισε την εν λόγω Πράξη και μετά την επίλυση των εκκρεμών Κανονικών ζητημάτων εξέδωσε Τόμο το 1998, με τον οποίο Εκείνο έδωσε την Αυτοκεφαλία σ’ Αυτήν. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό Της είναι ότι έχει τον νεότερο στην ηλικία Προκαθήμενο από όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες. Ο Αρχιεπίσκοπος Πρέσοβ και πάσης Τσεχίας και Σλοβακίας Ραστισλάβ είναι 40 ετών.

Το πιο σημαντικό γεγονός για την ιστορία της Εκκλησίας της Τσεχίας – Σλοβακίας είναι ότι η περιοχή της Μοραβίας αποτελεί το λίκνο του φωτισμού των Σλάβων από τους Αγίους Έλληνες Θεσσαλονικείς  ιεραποστόλους Κύριλλο και Μεθόδιο. Σ’ αυτήν δίδαξαν για πρώτη φορά το σλαβικό αλφάβητο, τη σλαβική γραφή και δημιούργησαν τον γραπτό σλαβικό πολιτισμό, τη σλαβική γραμματεία. 

Οι άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος έφτασαν στη Μοραβία το 863, μετά από πρόσκληση του ηγεμόνος της Ραστισλάβ. Για να διδάξουν και να καθιερώσουν την σλαβονική (παλαιά σλαβική εκκλησιαστική) γλώσσα χρειάστηκαν να αγωνισθούν πολύ και σκληρά. Οι δυτικής αντιλήψεως κληρικοί και λόγιοι της εποχής τους υποστήριζαν ότι ο Θεός μπορεί να υμνείται και να λατρεύεται μόνο στις γλώσσες που έβαλε ο Πιλάτος στον Σταυρό του Κυρίου, δηλαδή στα εβραϊκά, στα ελληνικά και στα λατινικά. Άρα αποκλειόταν η σλαβική. Έως τότε οι Χριστιανοί της Μοραβίας χρησιμοποιούσαν τη λατινική.  Ο Κύριλλος για την επιμονή του να χρησιμοποιηθεί η σλαβονική στη λατρεία βρέθηκε κατηγορούμενος σε τοπική Σύνοδο και κρίθηκε αθώος. Έπεισε τους κριτές του ότι δεν μπορούν οι Σλάβοι να μείνουν τυφλοί και κουφοί στη γνώση της Αγίας Γραφής και στη λατρεία, επειδή δεν κατέχουν καμία από τις τρεις γλώσσες... Το εγχείρημα των Κυρίλλου και Μεθοδίου, να μεταφράσουν στα σλαβικά τα ελληνικά λειτουργικά και αγιογραφικά κείμενα μένει ορόσημο στην ιστορία  της ανθρωπότητας, γιατί πέτυχαν να αποδοθούν οι βαθιές θεολογικές αποχρώσεις της ελληνικής γλώσσης στη σλαβική.

Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί της Τσεχίας και της Σλοβακίας υπέφεραν κυρίως από τους Ουνίτες. Υπέστησαν από αυτούς βίαιους διωγμούς, όπως οι Πολωνοί και οι Ουκρανοί Ορθόδοξοι. Στο μεσοπόλεμο πολλοί Ορθόδοξοι Ναοί της τότε Τσεχοσλοβακίας καταλήφθηκαν από τους Ουνίτες. Αντίθετα, στη δεκαετία του 1950, με απόφαση του κομμουνιστικού καθεστώτος, απαγορεύθηκε η Ουνία στη χώρα και με τη χρήση της βίας  όλοι οι Ουνιτικοί Ναοί προσαρτήθηκαν στην Ορθόδοξη Εκκλησία, γεγονός που υπονόμευσε περαιτέρω τις σχέσεις Ορθοδόξων και Ουνιτών.

Το 1968 και με την «Άνοιξη της Πράγας» αναβίωσε η Ουνία και οι οπαδοί της με τη χρήση βίας κατέλαβαν τους ναούς των Ορθοδόξων. Μετά το 1989 υπήρξε νέος απηνής διωγμός των Ορθοδόξων. Όλοι οι ναοί τους κατασχέθηκαν και αποδόθηκαν στους Ουνίτες. Οι ιερείς εκδιώχθηκαν και δεν είχαν τόπο να τελέσουν τη Θεία Λειτουργία και τα Ιερά Μυστήρια. Πολλές ενορίες υποχρεώθηκαν να τελούν τη Λατρεία σε σπίτια, άλλες Την τελούσαν στην ύπαιθρο. Σε απάντηση των διαμαρτυριών των Ορθοδόξων η Κυβέρνηση τους έδωσε δάνεια για να κτίσουν νέους Ναούς, που όμως δεν αρκούσαν για την κατασκευή τους. Χρειάστηκε οι ίδιοι οι πιστοί να πληρώνουν τα υλικά και να εργάζονται εθελοντικά. Το θαύμα έγινε. Οι Ναοί, έστω ατελείς, κτίσθηκαν. Όμως σήμερα χρειάζονται επισκευές, και νέα κτίρια, που να καλύπτουν τις ανάγκες των πιστών. Φέτος ανεγέρθηκαν και εγκαινιάστηκαν δύο Ορθόδοξοι Ναοί, ένας στην Μπρατισλάβα, πρωτεύουσα της Σλοβακίας και ένας στο Κόζιτσε, τη δεύτερη μεγάλη πόλη της.

Παρά τις αντιξοότητες η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει ξυπνήσει το ενδιαφέρον πολλών ανθρώπων στην Τσεχία και στη Σλοβακία, που «αναζητούν αναλλοίωτη χριστιανική πίστη και αυθεντική την παράδοσή της, που έχουν τελείως εκλείψει από τις άλλες χριστιανικές ομολογίες», όπως είπε σε φετινή συνέντευξή του ο Αρχιεπίσκοπος Τσεχίας και Σλοβακίας Ραστισλάβ.

Η πνευματική κατάσταση σήμερα στις χώρες της Τσεχίας και της Σλοβακίας είναι χειρότερη από αυτήν που ήταν επί κομμουνιστικού καθεστώτος, όπως σημείωσε ο κ. Ραστισλάβ σε ομιλία του στο Βουκουρέστι. Και πρόσθεσε: «Στις ημέρες μας οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την ελευθερία τους με ένα τρόπο τελείως διαφορετικό από την χριστιανική αντίληψη. Δεν είναι πλέον η ελευθερία της ηθικής επιλογής και τα ιδανικά που κυριαρχούσαν ως πρότυπα ζωής σαφή και όχι νεφελώδη. Την ελευθερία την αντιλαμβάνονται ψευδώς στις ημέρες μας ότι σημαίνει πως τα πάντα επιτρέπονται. Ο καταναλωτισμός είναι η σημερινή πραγματικότητα. Και ο Θεός γνωρίζει τους κανόνες που θα είναι σε ισχύ σε λίγες δεκαετίες, όταν θα έχουν ενηλικιωθεί τα σημερινά παιδιά, που μεγαλώνουν σε οικογένειες ατελείς ή διασπασμένες και των οποίων η συνείδηση διαμορφώθηκε σε ηθικές αρχές – αν υπάρχουν – πολύ ατομικιστικές».

Σύμφωνα με τα στοιχεία, που δημοσίευσε το 2014 η Πρεσβεία της Τσεχίας στην Αθήνα η εν λόγω χώρα  έχει ένα ποσοστό αθέων/μη θρησκευόμενων 67,9%, και θρησκευομένων 32,1%. Στο ποσοστό των θρησκευομένων πλειοψηφούν οι Ρωμαιοκαθολικοί με ποσοστό 27% επί του συνόλου του πληθυσμού, που είναι περίπου 10 εκατομμύρια. Οι Ορθόδοξοι υπολογίζονται στο 0.4%, ή 40.000 περίπου. Στην Τσεχία είχαν καταφύγει μετά τον Εμφύλιο Έλληνες κομμουνιστές. Έως το 1950 στην Τσεχία είχαν μεταφερθεί 6.900 ενήλικοι κομμουνιστές αντάρτες και 5.200 παιδιά που τα είχαν απαγάγει οι κομμουνιστές με το παιδομάζωμα. Κατά την απογραφή στην Τσεχία του 2001 3.219 δήλωσαν ελληνική εθνότητα. Υπολογίζεται ότι 4.000 δεν την δήλωσαν. Οι περισσότεροι στην Τσεχία Έλληνες είναι άθεοι. Μόλις το 2018 ιδρύθηκε η πρώτη Ελληνορθόδοξη Ενορία στην Πράγα. Δεν έχει δικό της Ναό και κάθε Σάββατο φιλοξενείται στον Ορθόδοξο Καθεδρικό Ναό της τσεχικής πρωτεύουσας και εκεί ο Έλληνας ιερέας τελεί τη Θεία Λειτουργία.

Ο Ορθόδοξος Καθεδρικός ναός της Πράγας, στο όνομα των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, είναι συνδεδεμένος με την σύγχρονη ιστορία της Τσεχίας. Μετά την εκτέλεση στην Πράγα του Ράϊνχαρντ Χάϊντριχ, ενός εκ των σκληρότερων αξιωματούχων ναζιστών και εκ των εμπνευστών του Ολοκαυτώματος, οι αντιστασιακοί κατέφυγαν στην κρύπτη του Ναού. Προδότης τους αποκάλυψε στους ναζί και αυτοί εισέβαλαν στο Ναό και όλους τους φόνευσαν. Στη συνέχεια συνέλαβαν  τον Ορθόδοξο Επίσκοπο Γκόζαρντ και όλους τους Ορθοδόξους κληρικούς με τις οικογένειές τους και αφού τους βασάνισαν τους εκτέλεσαν. Ο Επίσκοπος Γκόζαρντ εκτελέστηκε στις 4 Σεπτεμβρίου του 1942. Η Εκκλησία τον κήρυξε μάρτυρα της Πίστεως. Οι ναζί έκλεισαν τον Ναό. Αυτός επαναλειτούργησε το 1947 και από το 1998 αποτελεί Εθνικό Μνημείο για τους Τσέχους και στο προαύλιό του έχει στηθεί μνημείο.

Στη Σλοβακία οι θρησκευόμενοι ποσοστιαία είναι πολλοί περισσότεροι, σε σχέση με την Τσεχία και, αντίστοιχα, πολύ λιγότεροι οι άθεοι/αγνωστικιστές. Σε ένα συνολικό πληθυσμό 5,2 εκατομμυρίων οι μη θρησκευόμενοι είναι 13,4%. Οι Ρωμαιοκαθολικοί είναι το 62% του συνολικού πληθυσμού και οι Ορθόδοξοι το 1%, ή περίπου 50.000.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Τσεχίας και Σλοβακίας έχει δύο Επισκοπές στην Τσεχία και δύο στη Σλοβακία. Υπάρχει μια ενιαία Ιερά Σύνοδος και δύο Μητροπολιτικά Συμβούλια, από ένα στις δύο χώρες. Είναι μια δυσκολία για την Εκκλησία το μοίρασμά της σε δύο χώρες. Ξεπερνιέται, έως σήμερα, λόγω της ύπαρξης καλών σχέσεων μεταξύ των Ορθοδόξων Χριστιανών των δύο χωρών.

Παρά τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει, κυρίως με την Ουνία, η Εκκλησία διαθέτει στην Τσεχία 82 ενορίες και στην Σλοβακία 90. Επίσης έχει οκτώ ιερές μονές. Πλούσιο είναι το ιεραποστολικό έργο της, με περιοδικά, ιντερνέτ κατηχητικά σχολεία. Στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες έχει δική της Θεολογική Σχολή, εκκλησιαστικό εκπαιδευτήριο, ορθόδοξη ακαδημία, μουσική σχολή και δικά της εκπαιδευτήρια πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Παρά την πλειοψηφία των αθέων η Εκκλησία είναι παρούσα στα σχολεία που διαθέτουν Ορθόδοξους μαθητές και έχει την ευθύνη της διδασκαλίας τους. Σημαντική και η φιλανθρωπική της δραστηριότητα, με ιδρύματα για ορφανά και για ανήμπορους ηλικιωμένους.

Στα διορθόδοξα θέματα ο Αρχιεπίσκοπος Ραστισλάβ επιχειρεί να ισορροπεί μεταξύ Φαναρίου και Μόσχας. Ήταν παρών στη Σύνοδο στην Κρήτη και επίσης παρών σε όλες τις προσκλήσεις του Πατριάρχου Μόσχας. Στο εκκλησιαστικό θέμα της Ουκρανίας σε επιστολή του προς τον Πατριάρχη κ. Κύριλλο ο Προκαθήμενος της Εκκλησίας Τσεχίας – Σλοβακίας του επιβεβαίωσε την αρνητική θέση του στην ανάμιξη των πολιτικών αρχών στην εσωτερική ζωή της Εκκλησίας στην Ουκρανία. Στις διαχριστιανικές σχέσεις ο Αρχιεπίσκοπος Ραστισλάβ, την ανάγκην φιλοτιμίαν ποιούμενος, επισκέφθηκε στο Βατικανό τον Πάπα, στις 11 Μαΐου 2018. Αυτό δεν σημαίνει τίποτε για τους Ορθοδόξους της Τσεχίας και Σλοβακίας. Το Βατικανό έχει σταθερές τις επιδιώξεις του....