Γράφει ο
Δημήτρης Κ. Μπάκας

Προοίμιο

Γενναίος είναι εκείνος που αρμόζει στη  γενεά του! Αυτός που κατάγεται από ευγενές γένος  και δεν αποκλίνει από αυτό. Ο ευγενής ως προς το ήθος του και την καταγωγή του. Ο μεγαλόφρων, ο υψηλόφρων. Γενναιοδωρία είναι η προθυμία να προσφέρει κάποιος απλόχερα (χωρίς τσιγκουνιά) στους άλλους  βοήθεια κάθε είδους, αλλά και συναισθήματα, ακόμη και την ψυχή του, οπότε αναβαθμίζεται σε μεγαλοψυχία. Γενναιοδωρία είναι πλουραλιστική αρετή σε περιεχόμενο αλλά και σε ονόματα, όπως όλες οι αρετές άλλωστε. Ανάλογα με ποια αρετή συνδυάζεται παίρνει και διαφοροποιημένη ονομασία.  Έτσι έχουμε γενναιόφρονες, γενναιόψυχους, γενναιόκαρδους κοκ. Η γενναιοδωρία  είναι η δύναμη (αρετή) της  προσφοράς στον διπλανό μας. Αξίζει να εμβαθύνουμε, περισσότερο , στην ουσία της.

Εισαγωγή

Ο άνθρωπος, από τη φύση του, αναζητεί ένα πλήθος αγαθών, καθώς τον ωθεί η  δύναμη της ζωής. Από κάθε αναζήτηση αγαθού αναδύεται μία ανάγκη. Τις ανάγκες, πολύ γενικά, τις  έχουν κατατάσσονται (Maslow) σε κατηγορίες: Βιολογικές, ασφάλειας, συνύπαρξης, εκτίμησης, αυτοπραγμάτωσης… Από  τις ανάγκες αναδύονται οι αξίες και οι αντίστοιχες αρετές, ήτοι η δυνάμεις πραγμάτωσής τους.

 Κύριο όργανο ανάπτυξης όλων των αρετών είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος, με τα δισεκατομμύρια νευρώνες και τις πολλαπλές συνάψεις τους, ανάλογα με τη βιολογική κληρονομικότητα αλλά και την παιδευτική ανάπτυξη. Με τον  εγκέφαλό του ο άνθρωπος  σκέπτεται, συναισθάνεται και πράττει , ήτοι  προσπαθεί  να κατακτήσει  τις βασικές ρυθμιστικές αξίες της ζωής : την αλήθεια, το κάλλος και το αγαθό.

 Είναι φυσιολογικό να ενδιαφέρεται ο άνθρωπος για τη θέση του μέσα στην πραγματικότητα, να απολαμβάνει το κάλλος ως ηδονή και να νιώθει πληρότητα από το αγαθό. Το εγώ του ( θεωρούμενο ως συμφέρον)  παρωθεί  τόσο τα ένστικτα όσο και τη λογική του  σε κάθε δραστηριότητα  της ζωής του. Αυτό είναι αποδεκτό μέχρις ενός σημείου, γιατί σύντομα διαπιστώνει, ότι είναι αδύνατο να καλύψει, χωρίς τη συνεργασία του  με τον συνάνθρωπό του, τις ανάγκες  και τα προβλήματα της ζωής. Το πολυτιμότερο αγαθό είναι ο άνθρωπος. Μπορεί, όμως,  να καταστεί και ο χειρότερος εχθρός του, οπότε αναδύεται μίσος και έχθρα που προκαλούν αποπνικτική ατμόσφαιρα και η ζωή του γίνεται αφόρητη. Στη κρίσιμη αυτή  φάσης της  συνάντησης ενός ανθρώπου με το συνάνθρωπό του οι ήπιες  αρετές παίζουν σπουδαίο ρόλο.

Γενναιοδωρία και αλληλεγγύη μεταξύ δικαιοσύνης και αγάπης

Δικαιοσύνη είναι να αποδώσουμε στον καθένα αυτό που του ανήκει, ενώ  το να προσφέρουμε ό,τι μας ανήκει στον άλλον είναι γενναιοδωρία. Η δικαιοσύνη είναι πιο αναγκαία και  σημαντική, ενώ  η γενναιοδωρία  θεωρείται πλησμονή, αλλά και περίσσευμα ψυχής! Είναι δύο αρετές διαφορετικής τάξεως. Πρώτα δίκαιοι και μετά γενναιόδωροι! Ενίοτε το αντίθετο: πρώτα γενναιόδωροι  και μετά δίκαιοι! Οπωσδήποτε, όμως, και οι δύο παίζουν σπουδαίο ρόλο στις ανθρώπινες σχέσεις. Η δικαιοσύνη , ακόμη και ως επιείκεια, είναι πιο εγκεφαλική, διανοητική και πιο κοντά στη λογική . Η γενναιοδωρία είναι πιο υποκειμενική,  συναισθηματική και αυθόρμητη. Πιο κοντά στην ιδιοσυγκρασία. Δικαιοσύνη πράττουμε σύμφωνα με το νόμο. Γενναιοδωρία πράττουμε πέρα από κάθε  ανθρώπινονόμο, ήτοι σύμφωνα με την ανάγκη της αγάπης και ηθικής, ίσως και της αλληλεγγύης.

            Η αλληλεγγύη είναι μια ψυχική κατάσταση και, υπό προϋποθέσεις, αξία.  Αλληλέγγυος είναι κάποιος που ανήκει σε ένα σύνολο και συνεκτικό , στο οποίο  τα μέρη συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους. Νιώθουν κοινά  συμφέροντα, ακόμη και κοινή μοίρα. Είναι ένα αίσθημα αλληλεξάρτησης, συνήθως  ευγενές  που συνιστά αξία, αλλά δεν μπορεί να θεωρηθεί σε κάθε περίπτωση ως  αρετή. Καθόσον έχει λεπτότατη υφή και εύκολα μεταπίπτει σε απομόνωση και μίσος εναντίον άλλων συναφών ομάδων.

Η ψυχή μας, συνήθως, είναι γεμάτη από τον εαυτό μας, γι’ αυτό η γενναιοδωρία τις περισσότερες φορές λάμπει με την απουσία της! Ο εγωισμός μας είναι συνήθως  κυρίαρχος και η γενναιοδωρία είναι ανίσχυρη, γι’ αυτό και είναι σπάνια και σπουδαία.  Φυσικά η γενναιοδωρία δεν είναι  αγάπη, αλλά αγάπη αληθινή χωρίς γενναιοδωρία δεν υπάρχει. Μπορούμε να δίνουμε χωρίς να αγαπάμε, αλλά δεν είναι δυνατόν να αγαπάμε χωρίς να δίνουμε!  Η αληθινή αγάπη ουσιαστικά καλύπτει ή προϋποθέτει ΟΛΕΣ σχεδόν τις αρετές,  καθόσον είναι η άριστη ισορροπία που αναδύεται από την σε μέτρο ανάπτυξη όλων των αρετών.

Σχολιασμός

Όταν επικρατεί το  ευρύτερο γενικό  καλό αναδύεται η αντικειμενική αλληλεγγύη, ενώ η υποκειμενική αλληλεγγύη εξαρτάται από τα προσωπικά ή κλειστά ομαδικά  συμφέροντα.  Όταν  υποστηρίζεται το κλειστό, συνδικαλιστικό, τουτέστιν εγωιστικό όφελος η αλληλεγγύη ως αρετή  εκφυλίζεται. Γιατί ουσιαστικά κυριαρχεί η  επιδίωξη ίδιου ατομικού συμφέροντος, που δεν συνιστά  αξία. Ήτοι, υπερασπίζομαι μια κλειστή  κοινότητα σημαίνει ότι υπερασπίζομαι τον εαυτό μου. Η αλληλεγγύη, ως αρετή,  είναι κάτι  παραπάνω από μια συμφεροντολογική αλληλεγγύη. Όταν λέμε δίκαιος, ανδρείος, διαλλακτικός ή γενναιόδωρος καταλαβαίνουμε ότι  υπηρετούν μια γενικότερη αξία. Όταν λέμε αλληλέγγυος, όμως, αμέσως διερωτόμαστε   σε ποιον είναι αλληλέγγυος! Δεν είναι ενάρετος όποιος είναι αλληλέγγυος σε εγκληματία ή παραβάτη, γιατί τότε καθίσταται και εκείνος παραβάτης.  Μια κοινότητα συμφερόντων δεν αποπνέει, ποτέ,  δικαιοσύνη, ηθική  και ανθρωπιά.

Ίσως στο σημείο αυτό να διερωτηθεί κάποιος: Η Πατρίδα είναι κλειστή κοινότητα; Ασφαλώς ΟΧΙ. Η Πατρίδα συνιστά Συλλογική Οντότητα και μάλιστα , ως Πρόσωπο, χαρακτηρίζεται από ιερότητα και αγιότητα, όπως φυσικά και κάθε ανθρώπινη ύπαρξη.. Συνιστά ανοιχτή Κοινότητα στο Παγκόσμιο σκηνικό και κυρίως στην Ιστορία. Εξασφαλίζει τα κοινά αγαθά του συνόλου των πολιτών. Γι΄αυτό  η γνήσια φιλοπατρία συνιστά ενάρετη αλληλεγγύη.  

Η αλληλεγγύη  μπορεί να ενεργοποιήσει τη γενναιοδωρία και αυτό είναι το πιο σημαντικό. Γιατί τη σειρά της η γενναιοδωρία  μπορεί να υπερκαλύψει και τη δικαιοσύνη ακόμη, με την προϋπόθεση  να υπάρξει υπέρβαση  του προσωπικού συμφέροντος , όπως και εκείνου της κλειστής ομάδας.

Η γενναιοδωρία δεν είναι αγάπη. Πάντα προτιμούμε την αγάπη, γιατί τότε περισσεύει η γενναιοδωρία. Αυτοί που αγαπιούνται πραγματικά δεν έχουν τίποτε να μοιραστούν, καθόσον όλα είναι κοινά ( γι’ αυτό, θαρρούμε, ότι  ο νόμος  απαγορεύει τις δωρεές ανάμεσα στους συζύγους)! Αλλά δεν αγαπάμε, ποτέ, κατά παραγγελία, ενώ την γενναιοδωρία μπορεί να την αποφασίσει η βούληση.

Η αγάπη συνιστά πλήρωση, γι’ αυτό μπορεί να υπάρξει δίχως εγωισμό. Το υπέροχο συναίσθημα της αγάπης  το μαθαίνουμε  μαζί με το γάλα που θηλάσαμε. «Δίχως αγάπη δεν είμαστε τίποτα»!  Το βασικό χαρακτηριστικό της αγάπης   είναι ότι  την νιώθουμε  από την.. έλλειψή της! Τότε αντιλαμβανόμαστε το τι σημαίνει να μην έχουμε αγάπη. Τότε ψάχνουμε να βρούμε τις δυνάμεις αποκατάστασης της ισορροπίας, που ονομάζουμε αρετές.  Κοντολογίς, χρειαζόμαστε, πάντα τη γενναιοδωρία, επειδή η αληθινή αγάπη εκλείπει!

Αποτιμήσεις

Είναι απόλυτα φυσικό ο καθένας μας να αγαπά τον εαυτό του και να τον φροντίζει. Αυτό είναι το πρώτο μέλημα της ζωής.  Ο άνθρωπος αναζητεί πάντα στη ζωή του αυτό που είναι γι’ αυτόν χρήσιμο, ευχάριστο και ωφέλιμο. Φυσικά επιδιώκει την ηδονή. Δεν σημαίνει, όμως, ότι κάθε ηδονή συνιστά και αξία. Ούτε μόνη της μια επιθυμία καθίσταται γενναιοδωρία, γιατί  απαιτείται και η σύμπραξη αποφασιστικότητας, της λογικής  και  του ψυχικού  σθένος( θάρρους). Χωρίς αυτά  δεν  αναδύεται η  πρόθεση για συνάντηση και σχέση με τον άλλον.

Τίποτε δεν αξίζει για τον άνθρωπο περισσότερο από τον συνάνθρωπο. Η  γενναιοδωρία είναι το λεπτότατο εκείνο  σημείο, στο οποίο το όφελος του πράττοντος συναντά το όφελος του άλλου.

Όταν η επιθυμία γίνεται γενναιόδωρη καταπολεμούμε πιο εύκολα το μίσος, το θυμό, την περιφρόνηση ή και τον φθόνο ακόμη, που προκαλούν θλίψη.  « Το μίσος πρέπει να ηττηθεί από την αγάπη», λέει ο Σπινόζα. Θα λέγαμε  θλίψη και   χαρά μαζί. Μια επιθυμία να τείνουμε προς αυτό το μοίρασμα χαράς και  της αγάπης ακόμη.  Αυτήν την προσπάθεια προς την αγάπη εκφράζει ακριβώς η γενναιοδωρία. Απαιτείται ψυχική δύναμη, γι’ αυτό είναι η αρετή που μας οδηγεί στην αγάπη. Τότε και η δικαιοσύνη περισσεύει και πολλές άλλες αρετές υπερκαλύπτονται.

Οι αξίες δεν κρίνονται από το αιτία προέλευσής τους που πιθανόν να  είναι από φιλοζωική και εγωιστική, θα λέγαμε, ανάγκη. Αλλά μεγαλύτερη σημασία έχουν οι αρετές που πραγματώνουν  τις αξίες μας. Ήτοι, οι δυνάμεις που ανυψώνουν τον άνθρωπο σε ξεχωριστό είδος. Η γενναιοδωρία μάς  εξυψώνει απέναντι στους άλλους, γιατί ο εαυτός μας απελευθερώνεται από τα ζωώδη ένστικτα εκδίκησης και μίσους. Ο γενναιόδωρος δεν είναι ποτέ χαμερπής, μικρόψυχος,  μικροπρεπής…

 Ήτοι η  γενναιοδωρία μάς απελευθερώνει   από τόσα δεινά και ελαττώματα.

 Μία  απόλυτα μόνη της αρετή δεν υπάρχει, γιατί δεν είναι εφαρμόσιμη. Μόνον σε συνδυασμό με άλλες αρετές  παίρνει σάρκα και οστά. Η γενναιοδωρία αναδύεται  από τη συνύπαρξη των ελληνικών αρετών της μεγαλοψυχίας ( μεγαλείο ψυχής) και φιλοδωρίας. Ως ψυχική αρετή αναβαθμίζεται σε προσφορά του εαυτού ( πχ.  Στρατιώτη μαχητή), οπότε ονομάζεται αρετή της αυτοθυσίας.

Επίλογος

Ο γενναιόδωρος νιώθει αυθεντικά ελεύθερος και αυτό είναι και το πραγματικό μεγαλείο της ζωής του. Η γενναιοδωρία (γενναιοφροσύνη) είναι μια δύναμη προσφοράς προς τον άλλον με ταυτόχρονη αναβάθμιση του εαυτού μας και γι’ αυτό συνιστά αρετή  και αξίζει γιατί είναι ένα πρώτο βήμα προσέγγισης με τον συνάνθρωπό μας. Είναι, ακριβώς, το κατώφλι εισόδου σε κατάσταση αγάπης.

Η γενναιοδωρία αναδύεται από ανάγκη εκεί όπου η αγάπη λείπει. Πρέπει τουλάχιστον να πιστεύουμε την αγάπη ως αξία. Η γενναιοφροσύνη είναι δυνατόν να δημιουργήσει κατάλληλες συνθήκες   εγγύτητας μεταξύ των ανθρώπων, πολύ κοντά στη συμπόνια. Έχει το πλεονέκτημα ότι εξαρτάται μόνον από εμάς, ήτοι είναι ελεύθερη από ένστικτα και εμμονές. Ο τελικός σκοπός είναι η αγάπη, που υπερακοντίζει κάθε αρετή.

Η γενναιοδωρία είναι, σαφέστατα, καλύτερη από τον εγωισμό, όπως και η ηθική είναι πολύ καλύτερη από την απάθεια. Ασφαλώς, δεν είναι η ίδια η αγάπη, αλλά εκείνο που μας οδηγεί  στην αγάπη. Είναι το ενδόσιμο, ό,τι, δηλαδή,  μας κάνει να σκεφτούμε και να πράξουμε κάτι.  Είναι το  προοίμιο της αυθεντικής ανθρώπινης  ζωής.  Ένα είδος υπέροχου, ποιοτικού και ποιητικού Κάλλους, που σπάζει  τους παγετώνες του μίσους, της έχθρας  και της αντιπαλότητας και φέρνει τους ανθρώπους πιο κοντά.

Η αγάπη συνιστά το οξυγόνο της ζωής μας  και η γενναιοφροσύνη μας φέρνει κοντά της, γι’ αυτό είναι κρισιμότατη.  Ποτέ μόνη της δεν μπορεί να έχει ουσιαστικά αποτελέσματα, καθόσον εύκολα μπορεί να εκληφθεί ως περιφρόνηση και απόρριψη.  Απαιτείται ο συνδυασμός της και με άλλες αρετές. Μαζί με  το θάρρος αναβαθμίζεται σε ηρωισμό. Με τη δικαιοσύνη γίνεται επιείκεια. Με τη συμπόνια προάγεται σε ευμένεια και  με τη μεγαλοθυμία σε διαλλακτικότητα.

Τελικά μπορεί να αναγνωσθεί ως πραότητα, γλυκύτητα και θηλύτητα!

Κοντολογίς να ονομασθεί ανθρωπινότητα, ανθρωπιά και γιατί όχι καλοσύνη!

  Ό,τι δηλαδή μας λείπει σήμερα.

                                                                                            Δημήτρης Κ. Μπάκας

                                                                                            Φεβρουάριος 2020