Ελλάς και πενία Αξιοσημείωτο δίδυμο. Συνταιριάζεται με κάποιο τρόπο Ελλάδα και πενία ή οι δύο έννοιες είναι αναπόσπαστα  δεμένες εκ γενετής; 

Ένα πολύ σπουδαίο χωρίο του Hροδότου  πάει να δώσει απάντηση στο ερώτημα τί είναι Ελλάς και ποία είναι η σχέση της με την πενία αλλά έχει παρερμηνευθεί, φοβούμαι, με ολέθριες συνέπειες.

Είναι το χωρίο 7.102, όπου ο Ηρόδοτος παρουσιάζει τον βασιλέα της Σπάρτης Δημάρατο (ή Δημάρητο) να συμβουλεύει τον βασιλέα των Περσών. Ο Δημάρατος είχε καταφύγει στην αυλή των Περσών και τώρα συνόδευε τον βασιλέα της  Περσικής αυτοκρατορίας ως σύμβουλος στην μεγάλη του εκστρατεία για ανάκτηση του θρόνου του και  υποταγή της Ελλάδος.

Απευθύνεται ο Ξέρξης στον Δημάρατο: «Δημάρατε, βλέπεις και γνωρίζεις το μέγεθος της στρατιωτικής μου δυνάμεως. Γνωρίζεις και τους Έλληνες. Έχεις την γνώμη ότι οι Έλληνες θα προβάλουν αντίσταση»; 

Η απάντηση του πρώην βασιλέως της Σπάρτης  δεν είναι άμεση. Κάνει  αντερώτηση: « Βασιλεύ, θέλεις να πω αληθινά πράγματα, που είναι κατά κανόνα πικρά, ή  να πω ευχάριστα»; 

Εντυπωσιακή είναι εδώ η ταύτιση αληθούς και πικρού και η αντίθεση αληθούς και ηδέος. Ο βασιλεύς τον ενθαρρύνει να πει την αλήθεια (ας είναι και πικρή).

Ο Δημάρατος αρχίζει με μία πολυθρύλητη φράση (αλλά δυσερμήνευτη, όπως θα δούμε):  Τη Ελλάδι πενίη σύντροφός εστι.  Με την σύντομη αυτή λακωνική (από Λάκωνα) απόφανση έχομε μπροστά μας τον ορισμό της Ελλάδος. Η ρήση του σε απλούστερη μορφή θα ήταν: Η Ελλάς συντρέφεται  ΠΕΝΙΑι (με την φτώχεια συναναπτύσσεται η Ελλάδα).
 
Η πενία  στο χωρίο αυτό κατά το πλήθος των ερμηνευτών του Ηροδότου είναι ένας συνοδός εκ καταβολής  (ανεπιθύμητος βεβαίως) που η Ελλάς δεν μπορεί να αποδιώξει. Όσοι  δίδουν αυτή την ερμηνεία της πενίας ως συνοδευτικού προσώπου της Ελλάδος  καταντούν να δέχονται μοιρολατρικά την τύχη της Ελλάδος να έχει πάντοτε αφεύκτως την πενία ως συνοδοιπόρο. Η αλήθεια (η πικρή) είναι άλλη.

Η Ελλάς συντρέφεται και μεγαλώνει αναλόγως της πενίας που εκάστοτε αντιμετωπίζει. Μικρή πενία οδηγεί σε μικρή Ελλάδα. Μεγάλη πενία αντιθέτως προοιωνίζεται μεγάλη Ελλάδα. Πώς; ΄Ετσι αυτομάτως και χωρίς προσπάθεια; Αντιθέτως: Η πενία είναι η πρόκληση, η οιστρηλάτηση για να ενεργοποιηθούν δυνάμεις, να φλογωθούν ληθαργούντες σπινθήρες. Η πείνα εγείρει και ενεργοποιεί δυνάμεις. Ο πλούτος αποχαυνώνει, ωθεί στον λήθαργο. Η πενία άγει στον πλούτο της Ελλάδος. Σ’ αυτόν οφείλει το μεγαλείο της.

Αλλά έχει πράγματι τόσο μεγάλη δύναμη η πενία ώστε αυτή να είναι ο κυριώτερος παράγων δημιουργίας του εθνικού πλούτου κάθε μορφής; 

Πώς γίνεται η αφύπνιση (και μάλιστα ο πολλαπλασιασμός των σωματικών και ψυχικών μας δυνάμεων);  πώς φθάνομε στην έξαρση από την ύφεση του φρονήματος;  θα ήταν αρκετό να πούμε ότι χρειάζεται για αφύπνιση ο έρως (η ακατάσχετη ροπή) και ότι αυτού του έρωτος κατά τον Πλάτωνα μητέρα είναι ποιά νομίζετε;  η πενία. 

Η πενία λοιπόν θα γεννήσει τον έρωτα και ο έρως θα μηχανευθεί τρόπους να δαμάσει την πενία. Οι γονείς του έρωτος κατά τον Πλάτωνα είναι ο Πόρος και η Πενία. Η πενία των πενομένων αποβάλλεται με πόνο, με κόπους, και επιτυγχάνεται  με τον Πόρον. Θα τολμούσα να πω ότι αυτός ο Πόρος, ο άλλος  γονεύς του έρωτος,  ενεργεί  με τόλμη και συντελεί στο  πέρασμα, διάβαση και υπερνίκηση. 

Γυρίζομε στον πατέρα της ιστορίας, τον Ηρόδοτο. Γυρίζομε ακριβώς στο χωρίο που εξετάζομε. Η πενία είναι το βασικό γνώρισμα της Ελλάδος όχι ως μοιρολατρική αποδοχή και απραξία.  Ο Έλλην την συνειδητοποιεί, την γνωρίζει και προσπαθεί να βρει τρόπους να την αποσείσει. Πώς;  Με την αρετή. Τί είναι αυτή η αρετή που την συναντούμε σε κάθε βήμα  στον αρχαίο Ελληνικό κόσμο;

Σήμερα έχει ωχριάσει η έννοια της αρετής, αλλά στην αρχαιότητα ήταν αποδεκτή από όλους. Ο Ηρόδοτος δεν δίδει τον ορισμό της. Αρκείται να δώσει ένα μόνον χαρακτηριστικό της. Η αρετή είναι  ε π α κ τ ό ς. 

Ο Ηρόδοτος αντί να δώσει  πλήρη ορισμό της αρετής θα αφήσει κυρίως τον Πλάτωνα (ένα περίπου αιώνα μετά) να τον αναζητήσει. Ο Ηρόδοτος αντί ενός πλήρους ορισμού θα παρουσιάσει τον Δημάρατο να μας ανακοινώνει  κάτι άλλο πολύ επωφελέστερο. Ο Δημάρατος θα μας δώσει την συνταγή παραγωγής της αρετής και ακολούθως θα μας ανακοινώσει ότι δι’ αυτής της αρετής η Ελλάς, η πάντοτε πενομένη, σώζεται και μεγαλουργεί.

Την  αρετή  κ α τ ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ι  δύο τινά:  νόμος ισχυρός και σοφία. Πώς θα κατεργασθεί κανείς κάτι σε κάποιο χώρο, εκεί ακριβώς όπου αντιμετωπίζεται κάποιο πρόβλημα και κρίση; Έχει να αντιμετωπίσει τον νόμο που ισχύει και είναι επιτακτικός. Με τί; Με σοφίαν, με  την σαφήνεια της σκέψεώς του και την επινοητικότητά του θα βρει τί το αρμόζον προς αντιμετώπιση κάποιου προβλήματος. Η αρετή  είναι το αραρίσκον, αυτό δηλ. που συναρμόζει, που είναι ενδεδειγμένον στην περίπτωση. Αυτή είναι  η αρετή, πολυσήμαντη και πολύπτυχη, όπως και τα προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει.

Είπαμε ότι η αρετή είναι επακτός. Αυτό συμβαίνει, διότι η αρετή είναι ένα εργαλείο όχι υλικό, αλλά πνευματικό επινόημα. Με αυτή την αρετή της οποίας είδαμε την προέλευση και  την εκπόρευσή της, οι Έλληνες επιτυγχάνουν να αποσείσουν ή να εκτινάξουν  δύο δυσβάστακτα άχθη. Α π α μ ύ ν ο ν τ α ι  την πενίαν και την δουλοσύνην.  Ιδού πώς εκδιώκουν, πώς αποτινάσσουν οι Έλληνες δύο δεινά που από πολλές απόψεις συμπίπτουν. Με την αρετή διώχνουν την πενία και την τυραννίδα.

Αποσοβούν τον έχθιστο τύραννο, αυτόν ακριβώς που αποστρέφονται, αυτόν που κατά τον Αριστοτέλη όχι μόνον δεν αντιμάχεται την πενία αλλά την επιδιώκει και την ενισχύει. Όπως έχω αναλύσει στο  βιβλίο μου  Παθολογία Πολιτευμάτων, ο τύραννος είναι πτωχοποιός. Δεν φέρει πλούτο. Απομυζά. 

Το ρήμα απαμύνομαι, που χρησιμοποιεί ο Ηρόδοτος, δηλώνει αγωνιστική άμυνα, όχι παθητική, μοιρολατρική στάση. Οι Έλληνες αφορμώνται από την πενία που τους ερεθίζει και βάζουν στοίχημα να την ξερριζώσουν και έτσι δεν καθηλώνονται σε κατάσταση δουλείας. Δεν γίνονται πτωχοί (επτηχότες, δηλ. ζαρωμένοι, άθλιοι).

Το μήνυμα του Δημαράτου προς τον Ξέρξη ήταν σαφές. Οι Έλληνες θα αντισταθούν. Το ΟΧΙ δεν το είπε μόνον ο Λεωνίδας. Το μολών λαβέ το είπε η Ελλάς.  Αλλά δια να πει κανείς ένα θεσπέσιο  Όχι και να εμμείνει στις Θερμοπύλες του χρειάζεται ρωμαλέα παιδεία, πύρωμα ψυχής,  ακατάβλητο σθένος: Ήθος. Συντρίβονται και μάλιστα με καταισχύνη όσοι κραυγάζουν το ΟΧΙ αλλά προτιμούν να ζουν  με ραστώνη ( ραχάτι). Αυτοί είναι καλύτερα να περιορισθούν στο ΝΑΙ.
«Δεν τους πρέπει λευτεριά».


(Υπενθύμιση από «Ελεύθερη Ζώνη»)

Αρχαιότης και Μέλλον (Κύκλος της δεκαετίας 2002-2012)

Με αυτό τον επίτιτλο συνεχίζονται στον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός» επί 10 χρόνια οι διαλέξεις του καθ. της Φιλοσοφικής Σχολής του Παν/μίου Αθηνών κ. Εμμ. Μικρογιαννάκη.

Οι διαλέξεις δίδονται στη Μεγάλη Αίθουσα του Παρνασσού την πρώτη Πέμπτη εκάστου μηνός (με είσοδο ελεύθερη,7 μμ) και αναφέρονται σε καυτά, αιχμηρά θέματα του παρόντος (με μεγάλη προοπτική στο μέλλον). Τα θέματα αυτά εμβαπτίζονται σε ό,τι δεχόμεθα ως κ λ  α σ σ ι κ ό τ η τ α και παραλληλίζονται προς άλλα ανάλογα του Αρχαίου κόσμου για καλύτερη διόραση.

Μερικά θέματα του παρελθόντος:

Νέα ερμηνεία της  αρχής. Γένεση αυτοκρατοριών. Ρωγμές σε αυτοκρατορίες.
Στρατηγική της ειρήνης. Μ. Αλέξανδρος και Φιλοσοφία. Μ. Αλέξανδρος. και Αθήνα. Εστηρίχθη στον Αριστοτέλη ο Μάρξ ; Η μεγάλη έξαρση της Ηπείρου με τον Πύρρο. Διαχρονικότητα του Ιουλίου Καίσαρος. Μαγεία και τραγωδία της ισότητος.
 
Για αυτό τον χρόνο (2012, μέχρι τον Μάιο) έχουν προγραμματισθεί:
 Η Αχαϊκή Συμπολιτεία ως πρότυπο της Αμερικανικής (1 Μαρτ.  )
 Κρητών και Ρωμαίων πολιτεία σε σύγκριση (5 Απρ.  )
 Καίσαρ και Κλεοπάτρα (3 Μαΐου ).