Γράφει ο
Γιάννης Βασιλείου

Η Κοινή Γεωργική Πολιτική (ΚΓΠ)[1] (Common Agricultural Policy-CAP) αποτελεί παραδοσιακά μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις του οικοδομήματος που ονομάζεται Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) (Ackrill, 2000˙ Bach, Frandsen και Jensen, 2000˙ Balkhausen, Banse και Grethe, 2008˙ Cunha και Swinbank, 2009˙ Grant, 1997˙ Greer, 2005˙ Harrison, Rutherford και Wooton, 1995˙ Kilkenny και Robinson, 1990˙ Swinbank, 1993˙ Tyers και Anderson, 1992˙ Weyerbrock, 1998˙ Zobbe, 2001).

Οι βασικοί της στόχοι είναι οι εξής: α) η όσο το δυνατόν ουσιαστικότερη παροχή βοήθειας στους αγρότες για την παραγωγή τροφίμων, β) η διασφάλιση της βιωσιμότητας των αγροτικών κοινοτήτων, γ) η προστασία του περιβάλλοντος και δ) η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ζώων (Ευρωπαϊκή Επιτροπή/Η Ευρωπαϊκή Ένωση με απλά λόγια, 2013˙ Europa EU/Ευρωπαϊκή Ένωση/Γεωργία, 2014˙ European Commission/Agriculture and Rural Development, 2014).        

Σήμερα η ΕΕ αποτελείται από περίπου μισό δισεκατομμύριο καταναλωτές, οι οποίοι ανεξαιρέτως δικαιούνται μια αξιόπιστη προσφορά υγιεινών τροφίμων σε προσιτές τιμές. Οι δυσκολίες είναι δεδομένες. Η οικονομική κρίση, οι κλιματολογικές αλλαγές και το συνεχώς αυξανόμενο κόστος βασικών συντελεστών παραγωγής, όπως λιπάσματα και καύσιμα δημιουργούν σοβαρά προβλήματα σε αγρότες και καταναλωτές. Η επισιτιστική ασφάλεια που παρέχει η ΚΓΠ στους κόλπους της ΕΕ έχει τεθεί αρκετές φορές υπό αμφισβήτηση, αλλά μέχρι στιγμής, σε γενικές γραμμές, παρατηρούνται θετικά αποτελέσματα και οι πολιτικές που εφαρμόζονται παρέχουν εγγυήσεις για ένα ακόμη καλύτερο μέλλον (Ευρωπαϊκή Επιτροπή/Η Ευρωπαϊκή Ένωση με απλά λόγια, 2013˙ Europa EU/Ευρωπαϊκή Ένωση/Γεωργία, 2014˙ Europa EU/Agriculture/Financing, 2014˙ Europa EU/CAP Reform, 2013˙ European Commission/Agriculture and Rural Development, 2014).

Ο γεωργικός τομέας δεν αφορά μόνο τα τρόφιμα, αλλά και τις αγροτικές κοινότητες με τον πληθυσμό τους. Η ύπαιθρος και οι φυσικοί της πόροι αποτελούν βασικούς πυλώνες για την οικονομία κάθε χώρας και κατά προέκταση της ΕΕ. Σε όλα τα κράτη-μέλη, οι γεωργοί διατηρούν την ύπαιθρο ζωντανή και συντηρούν με όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερο τρόπο (πάρα τις δυσκολίες) τον αγροτικό τρόπο ζωής. Με άλλα λόγια, η απουσία αγροτών και αγροτικών εκμεταλλεύσεων οδηγεί αυτόματα σε ερήμωση κωμοπόλεων και χωριών, συνεπώς η σπουδαιότητα των γεωργών δεν θα πρέπει να περνά απαρατήρητη (Ευρωπαϊκή Επιτροπή/Η Ευρωπαϊκή Ένωση με απλά λόγια, 2013˙ Europa EU/Ευρωπαϊκή Ένωση/Γεωργία, 2014˙ Europa EU/Agriculture/Financing, 2014˙ European Crop Protection, 2014).

Πολλές θέσεις απασχόλησης της υπαίθρου συνδέονται στενά με τη γεωργία, καθώς οι αγρότες χρειάζονται απαραιτήτως κτίρια, μηχανήματα, καύσιμα, λιπάσματα και υγειονομική περίθαλψη για τα ζώα τους. Ένα μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού απασχολείται σε αυτούς τους τομείς, ενώ άλλοι εργάζονται στους εξίσου σημαντικούς τομείς α) της προετοιμασίας και μεταποίησης τροφίμων, β) της συσκευασίας τροφίμων, γ) της αποθήκευσης και μεταφοράς τροφίμων και δ) του λιανικού εμπορίου (Ευρωπαϊκή Επιτροπή/Η Ευρωπαϊκή Ένωση με απλά λόγια, 2013˙ Europa EU/Ευρωπαϊκή Ένωση/Γεωργία, 2014˙ Europa EU/CAP Reform, 2013˙ Europa Press Releases, 2013˙ European Commission/Agriculture and Rural Development, 2014).

Η σπουδαιότητα του αγροτικού τομέα συνίσταται και στο γεγονός ότι σήμερα στην ΕΕ ζουν πάνω από 14 εκατομμύρια αγρότες και περίπου τέσσερα επιπλέον εκατομμύρια απασχολούνται στον τομέα των τροφίμων. Ο γεωργικός τομέας και ο τομέας των τροφίμων καλύπτουν το 7% των συνολικών θέσεων εργασίας και παράγουν το 6% του ευρωπαϊκού Ακαθάριστου Εγχωρίου Προϊόντος (ΑΕΠ) (Ευρωπαϊκή Επιτροπή/Η Ευρωπαϊκή Ένωση με απλά λόγια, 2013˙ Europa EU/Ευρωπαϊκή Ένωση/Γεωργία, 2014˙ Europa Press Releases, 2013).

Θα πρέπει επίσης να τονιστεί το γεγονός ότι οι αγρότες ουσιαστικά διαχειρίζονται την ύπαιθρο προς όφελος όλων μας, παρέχοντας δημόσια αγαθά, όπως η σωστή διαχείριση του τοπίου, του εδάφους και της βιοποικιλότητας. Ως γνωστόν η αγορά δεν καταβάλλει χρηματικά, ή άλλου είδους αντίτιμα για αυτά τα εξέχουσας σημασίας και αναγκαιότητας δημόσια αγαθά, οπότε η ΕΕ, με σκοπό την αποζημίωση των αγροτών, παρέχει εισοδηματική ενίσχυση. Για παράδειγμα, η κλιματική αλλαγή μπορεί να έχει πολυδιάστατες αρνητικές επιπτώσεις στη γεωργική παραγωγή, οπότε μέσω της οικονομικής ενίσχυσης της ΚΓΠ δίνεται η δυνατότητα στους γεωργούς να ανανεώσουν τις μεθόδους και τις πρακτικές τους ώστε να διαχειριστούν χωρίς προβλήματα το ακανθώδες ζήτημα της αλλαγής των κλιματολογικών συνθηκών και των συνεπειών που αυτή επιφέρει (Ευρωπαϊκή Επιτροπή/Η Ευρωπαϊκή Ένωση με απλά λόγια, 2013˙ Europa EU/Ευρωπαϊκή Ένωση/Γεωργία, 2014˙ Europa EU/CAP Reform, 2013˙ Europa Press Releases, 2013˙ European Commission/Agriculture and Rural Development, 2014).

Τα χρήματα και ο χρόνος που επενδύουν οι αγρότες μπορεί να πάνε χαμένα λόγω καιρικών, οικονομικών και υγειονομικών συνθηκών, τις οποίες σε πολλές περιπτώσεις αδυνατούν να ελέγξουν. Η ενασχόληση με τη γεωργία, εκτός από το γεγονός ότι συνεπάγεται μεγάλες επενδύσεις σε ανθρώπινους και οικονομικούς πόρους, αποδίδει μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα και βέβαια επηρεάζεται από ποικίλους εξωτερικούς παράγοντες.      

Σύμφωνα με τα περισσότερα βιομηχανοποιημένα κράτη, η γεωργία δεν μοιάζει με τους υπόλοιπους τομείς βιομηχανικής δραστηριότητας, αλλά είναι ένας ειδικός τομέας, ο οποίος επιβάλλεται να ενισχύεται και να προστατεύεται μέσω ειδικής μεταχείρισης (Ackrill, 2008˙ Bach, Frandsen και Jensen, 2000˙ Balkhausen, Banse και Grethe, 2008˙ Cunha και Swinbank, 2009˙ Grant, 2010˙ Greer, 2005˙ Harrison, Rutherford και Wooton, 1995˙ Kilkenny και Robinson, 1990˙ Swinbank, 1993˙ Tyers και Anderson, 1992˙ Weyerbrock, 1998).

Ακριβώς επειδή η αγροτική παραγωγή, ακόμη και στις μέρες μας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις καιρικές συνθήκες, οι γεωργικές τιμές παρουσιάζουν σημαντικές διακυμάνσεις, εάν δεν υπόκεινται σε κρατικές ρυθμίσεις και παρεμβάσεις. Αυτές οι διακυμάνσεις αποτελούν τη ρίζα πολύ σημαντικών προβλημάτων εάν δεν ρυθμιστούν έγκαιρα και αποτελεσματικά. Σε περίπτωση που υπάρξει απότομη αύξηση των τιμών, ακολουθεί άμεση εκτίναξη του πληθωρισμού, αφού τα τρόφιμα ουσιαστικά αντιστοιχούν περίπου στο 20% του προϋπολογισμού του μέσου πολίτη της Ένωσης. Μια τέτοια κατάσταση πυροδοτεί φαινόμενα οικονομικής αστάθειας με άμεσο μακροοικονομικό και μικροοικονομικό αντίκτυπο (Ευρωπαϊκή Επιτροπή/Η Ευρωπαϊκή Ένωση με απλά λόγια, 2013˙ Europa EU/Agriculture/Financing, 2014˙ Nugent, 2012).

Επιπλέον, σε περίπτωση σημαντικής μείωσης των τιμών, οι αγρότες μπορεί πλέον να μην είναι σε θέση να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα για τη διαβίωσή τους, όποτε αυτομάτως να αναγκαστούν να εγκαταλείψουν τις γεωργικές δραστηριότητες. Παράλληλα, σοβαρά προβλήματα ενδέχεται να δημιουργηθούν στους γεωργούς από υψηλά χρέη για την αγορά κεφαλαίου και γης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή/Η Ευρωπαϊκή Ένωση με απλά λόγια, 2013˙ Europa EU/Agriculture/Financing, 2014˙ Nugent, 2012).

Η χρηματοδότηση της ΚΓΠ [Νομική βάση: Άρθρο 40 παράγραφος 3 Συνθήκη για τη Λειτουργία της ΕΕ (ΣΛΕΕ), Κανονισμοί (ΕΕ) 1306/2013 και 1311/2013 (ΕΕ L 347 της 20.12.2013)]  παραδοσιακά πραγματοποιείτο από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων (ΕΓΤΠΕ), το οποίο την 1^η Ιανουαρίου 2007 αντικαταστάθηκε από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Εγγυήσεων (ΕΓΤΕ) και το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ) (Europa EU/Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο/Χρηματοδότηση της ΚΓΠ, 2014˙ Europa EU/Agriculture/Financing, 2014˙ Europa EU/Agriculture/Funding, 2014).

Από τον Ιανουάριο του 1962, η εφαρμογή της ΚΓΠ πραγματοποιείτο από το ΕΓΤΠΕ, το οποίο το 1964 χωρίστηκε στο Τμήμα Εγγυήσεων και στο Τμήμα Προσανατολισμού. Από το 1988 και με βασική επιδίωξη την όσο το δυνατόν μικρότερη αύξηση των δαπανών της ΚΓΠ, οι πιστώσεις της υποβάλλονταν σε αυστηρή «δημοσιονομική πειθαρχία» μέσω μιας γεωργικής κατευθυντήριας γραμμής πολυετούς χαρακτήρα (απόφαση 88/377/ΕΚ που συμπληρώθηκε από τη διοργανική συμφωνία της 22.6.1988 στο πλαίσιο του Πακέτου Delors I). Μετά τη Συνθήκη του Μάαστριχτ και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Εδιμβούργου (Δεκεμβριος 1992), υπήρξε αναδιαμόρφωση του δημοσιονομικού πλαισίου (Πακέτο Delors II) και η διοργανική συμφωνία του 1988 συνετέλεσε σε νέα συμφωνία δημοσιονομικής πειθαρχίας για το 1993-99 (ΕΕ C 331 της 7.12.1993). Οι αρχές του 1988 επαναπροσδιορίστηκαν και η θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στα πλαίσια των υποχρεωτικών δαπανών που βάρυναν το Τμήμα Εγγυήσεων του ΕΓΤΠΕ βελτιώθηκε. Στη συνέχεια η Απόφαση αριθ. 94/729/ΕΚ (ΕΕ L 293 της 12.11.1994) διαδέχτηκε την Απόφαση 88/377 και επιβεβαίωσε ότι η δημοσιονομική πειθαρχία θα ίσχυε για το σύνολο των κοινών πολιτικών (Europa EU/Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο/Χρηματοδότηση της ΚΓΠ, 2014).

Μέσω της Ατζέντας 2000, η γεωργική κατευθυντήρια γραμμή επεκτάθηκε και στις δημοσιονομικές προοπτικές 2000-06 (EE C 172 της 18.6.1999) και η χρηματοδότηση της ΚΓΠ ορίστηκε από τον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 1258/1999 (EE L 160 της 26.6.1999). Το 2006 έλαβε έγκριση (EE C 139 της 14.6.2006) και το πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο 2007-13, το οποίο περιείχε το Κεφάλαιο 2 «Διατήρηση και διαχείριση των φυσικών πόρων», το οποίο περιλάμβανε τον γεωργικό και αγροτικό προϋπολογισμό, το περιβάλλον και την αλιεία (413 δισεκατομμύρια ευρώ σε τρέχουσες τιμές, δηλαδή το 42,3% των συνολικών πιστώσεων ανάληψης υποχρεώσεων για την ΕΕ-27) (Europa EU/Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο/Χρηματοδότηση της ΚΓΠ, 2014).

Για την περίοδο 2014-20, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενέκρινε στις 20 Νοεμβρίου 2013 (ψηφίσματα P7_TA(2013)455 και 456) τον Κανονισμό για το νέο πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο (Κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 13011/2013, ΕΕ L 347 της 20.12.2013), όπως επίσης και τη διοργανική συμφωνία για τη χρηστή δημοσιονομική διαχείριση (ΕΕ C 373 της 20.12.2013). Πιο συγκεκριμένα, το νέο πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο ορίζει συνολικό προϋπολογισμό για το Κεφάλαιο «Διατήρηση και διαχείριση των φυσικών πόρων» (περιλαμβανομένης της ΚΓΠ) ύψους 373,17 δισεκατομμυρίων ευρώ (σε τιμές 2011), δηλαδή πρακτικά το 38,9% των συνολικών πιστώσεων υποχρεώσεων για την ΕΕ-28. Η ρύθμιση των γεωργικών αγορών και των άμεσων πληρωμών αντιστοιχεί στο 28,9% των συνολικών προβλεπόμενων υποχρεώσεων, δηλαδή 277,8 δισεκατομμύρια ευρώ (σε σταθερές τιμές 2011). Επιπλέον, τα μέτρα αγροτικής ανάπτυξης αντιστοιχούν στο 8,8% του ποσού αυτού, δηλαδή σε 84,9 δισεκατομμύρια ευρώ. Συνεπώς, ο προβλεπόμενος γεωργό-αγροτικός προϋπολογισμός για το 2020 ανέρχεται σε 49 δισεκατομμύρια ευρώ και αντιστοιχεί στο 34,9% του συνόλου, ποσοστό χαμηλότερο αυτού που διατέθηκε για την ΚΓΠ κατά την αρχή των δημοσιονομικών προοπτικών (40,5% το 2014 (Europa EU/Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο/Χρηματοδότηση της ΚΓΠ, 2014).

Το ΕΓΤΕ χρηματοδοτεί  τις άμεσες ενισχύσεις στους αγρότες και σε μέτρα με στόχο τη ρύθμιση των γεωργικών αγορών, όπως η δημόσια ή η ιδιωτική αποθεματοποίηση και οι εξαγωγικές επιστροφές. Το ΕΓΤΑΑ χρηματοδοτεί τα προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης των κρατών-μελών. Σύμφωνα με τους βασικούς κανόνες οικονομικής διαχείρισης της ΚΓΠ, η Επιτροπή είναι υπεύθυνη για τη διαχείριση του ΕΓΤΕ και του ΕΓΤΑΑ. Παρόλα αυτά, η ίδια η Επιτροπή συνήθως δεν μπορεί να πραγματοποιήσει πληρωμές στους δικαιούχους, αλλά σύμφωνα με την αρχή της επιμερισμένης διαχείρισης (shared management), ο ρόλος αυτός έχει ανατεθεί στα κράτη-μέλη, τα οποία λειτουργούν μέσω εθνικών ή περιφερειακών οργανισμών ενισχύσεων. Προτού αυτοί οι οργανισμοί διεκδικήσουν οποιαδήποτε δαπάνη από τον προϋπολογισμό της ΕΕ, θα πρέπει να είναι διαπιστευμένοι στα πλαίσια ενός αριθμού συγκεκριμένων κριτηρίων, τα οποία καθορίζονται από την Επιτροπή (Europa EU/Agriculture/Financing, 2014˙ Europa EU/Agriculture/Funding, 2014).

Στη σημερινή εποχή, η οποία χαρακτηρίζεται από υψηλή ανεργία και επαγγελματική αβεβαιότητα, η γεωργία μπορεί να αποτελέσει μια εξόχως σημαντική μορφή επαγγελματικής αποκατάστασης, προσφέροντας στους νέους, όχι μόνο ευκαιρίες για οικονομική πρόοδο και πιθανώς εξασφάλιση, αλλά και την ικανοποίηση της προσφοράς βασικών αγαθών στο κοινωνικό σύνολο. Η καταπολέμηση της ανεργίας, η προστασία των τροφίμων, ο σεβασμός στο περιβάλλον και μια σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών συμπυκνώνουν τη φιλοσοφία της ΚΓΠ για ένα εποικοδομητικό παρόν και ένα ακόμη πιο αποδοτικό μέλλον.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ackrill, Robert (2000), The Common Agricultural Policy (Sheffield: Sheffield Academic Press).

Ackrill, Robert (2008), “The CAP and its Reform-Half a Century of Change”, διαθέσιμο σε http://www.msc.pef.czu.cz/msc_em/data/Shepherd/0910/fulltext.pdf (πρόσβαση στις 2/8/14).

Bach, Christian F., Frandsen, Soren E και Jensen, Hans G. (2000), “Agricultural and Economy-Wide effects of European Enlargement: Modelling the Common Agricultural Policy”, Journal of Agricultural Economics 51(2), σελ. 162-180.

Balkhausen, Oliver, Banse, Martin και Grethe, Harald (2008), “Modelling CAP Decoupling in the EU: A Comparison of Selected Simulation Models and Results”, Journal of Agricultural Economics 59(1), σελ. 57-71.

Cunha, Arlindo και Swinbank, Alan (2009), “Exploring the Determinants of CAP Reform: A Delphi Survey of Key Decision-Makers”, Journal of Common Market Studies 47(2), σελ. 235-261.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή/Η Ευρωπαϊκή Ένωση με απλά λόγια (2013), «Γεωργία-Μια εταιρική σχέση ανάμεσα στην Ευρώπη και τους αγρότες της», διαθέσιμο σε http://europa.eu/pol/pdf/flipbook/el/agriculture_el.pdf (πρόσβαση στις 19/4/14).

Europa EU/Ευρωπαϊκή Ένωση/Γεωργία (2014), «Γεωργία», διαθέσιμο σε http://europa.eu/pol/agr/index_el.htm (πρόσβαση στις 12/5/14).

Europa EU/Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο/Χρηματοδότηση της ΚΓΠ (2014), «Η χρηματοδότηση της ΚΓΠ», (Albert Massot-03/2014), διαθέσιμο σε http://www.europarl.europa.eu/aboutparliament/el/displayFtu.html?ftuId=FTU_5.2.2.html (πρόσβαση στις 24/7/14).

Europa EU/Agriculture/Financing (2014), “Agriculture and rural development-Financing the Common Agricultural Policy”, διαθέσιμο σε http://ec.europa.eu/agriculture/cap-funding/index_en.htm (πρόσβαση στις 20/5/14).

Europa EU/Agriculture/Funding (2014), “Agriculture and rural development-Funding opportunities under the Common Agricultural Policy”, διαθέσιμο σε http://ec.europa.eu/agriculture/cap-funding/funding-opportunities/index_en.htm (πρόσβαση στις 20/5/14).

Europa EU/CAP Reform (2013), “Overview of CAP Reform 2014-2020”, διαθέσιμο σε http://ec.europa.eu/agriculture/policy-perspectives/policy-briefs/05_en.pdf (πρόσβαση στις 28/5/14).

Europa Press Releases (2013), «Η κοινή γεωργική πολιτική (ΚΓΠ) και η γεωργία στην Ευρώπη-συχνές ερωτήσεις», διαθέσιμο σε http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-13-631_el.htm (πρόσβαση στις 25/5/14).

European Commission/Agriculture and Rural Development (2014), “Agriculture and rural development-The Common Agricultural Policy after 2013”, διαθέσιμο σε http://ec.europa.eu/agriculture/cap-post-2013/index_en.htm (πρόσβαση στις 25/5/14).

European Crop Protection (2014), “Common Agricultural Policy (CAP)”, διαθέσιμο σε http://www.ecpa.eu/information-page/agriculture-today/common-agricultural-policy-cap (πρόσβαση στις 3/8/14).

Grant, Wyn (1997), The Common Agricultural Policy (Basingstoke: Macmillan).

Grant, Wyn (2010), “Policy instruments in the Common Agricultural Policy”, West European Politics 33(1), σελ. 22-38.

Greer, Alan (2005), Agricultural Policy in Europe (Manchester: Manchester University Press).

Harrison, Glenn W., Rutherford, Thomas F. και Wooton, Ian (1995), “Liberalizing Agriculture in the European Community”, Journal of Policy Modeling 17, σελ. 223-255.

Kilkenny, Maureen και Robinson, Sherman (1990), “Computable General Equilibrium Analysis of Agricultural Liberalization, Factor Mobility and Macro Closure”, Journal of Policy Modeling 12(3), σελ. 527-556.

Nugent, Neill (2012), Πολιτική και Διακυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Γ’ Έκδοση) (Αθήνα: Σαββάλας).

Swinbank, Alan (1993), “CAP reform 1992”, Journal of Common Market Studies 31(3), σελ. 359-372.

Tyers, Rod και Anderson, Kym (1992), Disarray in World Food Markets-A Quantitative Assessment (Cambridge: Cambridge University Press).

Weyerbrock, Silvia (1998), “Reform of the European Union’s Common Agricultural Policy: How to reach GATT-compatibility?”, European Economic Review 42, σελ. 375-411.

Zobbe, Henrik (2001), “The Economic and Historical Foundation of the Common Agricultural Policy in Europe”, Fourth European Historical Economics Society Conference, September 2001, Merton College, Oxford, UK, διαθέσιμο σε http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/24212/1/ew010012.pdf (πρόσβαση στις 3/8/14).

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ: HISTORICAL QUEST, 2014)