Πέμπτη
21 Νοεμβρίου 2024
21 Νοεμβρίου 2024
Ημερήσια ηλεκτρονική εφημερίδα, Αρ. φύλλου 5177
Η χαρτογράφηση των ακτών της Ηπείρου και της Αιτωλοακαρνανίας στα τέλη του 13ου αιώνα 
Γράφει ο Δημήτριος Κατηνιώτης*
Εισαγωγή
H έρευνα βασίζεται κατά κύριο λόγο στο κεφάλαιο του Tony Cambell, Portolan Charts from the Late Thirteenth Century to 1500. The University of Chicago, 1987.
Οι ναυτικοί χάρτες-πορτολάνοι αποτέλεσαν ουσιώδη τεκμήρια για την ιστορική μελέτη της χαρτογραφίας του μεσαίωνα. Η ακρίβεια όσο και η αρχική προέλευση των ναυτικών χαρτών όσο και των πορτολάνων, δηλαδή των συλλογών που περιείχαν γραπτές πληροφορίες χρήσιμες για τη ναυσιπλοΐα, παραμένουν έννοιες μυστηριώδεις. Υπερτερούν σαφώς από τους Πτολεμαϊκούς χάρτες σε λεπτομέρεια απεικόνισης, αν και κατά το 15ο αιώνα συνυπήρχαν στην Ευρώπη.
Παράλληλα όμως εξελίχθηκαν μαζί με την τοπογραφική χαρτογραφία. Ο πρώτος κατονομασμένος χαρτογράφος, στις αρχές του 14 ου αιώνα, ο Pietro Vesconte, φέρεται να είχε αντιληφθεί πλήρως την εμπορική αξία της χαρτογραφικής τέχνης. Επίσης αυτός χρησιμοποιούσε για τους χάρτες του τις λατινικές ονομασίες carta και tabula. Άλλες ονομασίες που χαρακτήριζαν τους ναυτικούς χάρτες του παρελθόντος ήταν: carta de Navegar, carta pro Navigaro, mappa mundi, mappae marris ακόμα και ο όρος compaso, ο οποίος ήταν συνώνυμος του portolano [1].
Στη συνέχεια αυτού του συγγράμματος θα χρησιμοποιείται η περιγραφή: χάρτης πορτολάνος (portolan chart), για τις ανάγκες της μελέτης.
α. Χαρακτηριστικά και προέλευση
Οι ναυτικοί χάρτες έως το 1500 σχεδιάζονταν με μελάνη επάνω σε επεξεργασμένο δέρμα ζώου και μπορούσαν να τυλίγονται σε ξύλινους κυλίνδρους προσαρμοσμένους στα άκρα του χάρτη. Τυπικές διαστάσεις ενός τέτοιου χάρτη ήταν τα 65 επί 100 εκατοστόμετρα και κλίμακα 1 προς 6.000.000. Ένδειξη γεωγραφικού μήκους εμφανίζεται τον 16ο αιώνα, πλην όμως υπήρχαν υποτυπώδεις κλίμακες μέτρησης αποστάσεων σε μίλια. Για λόγους απλούστευσης και εποπτείας η σχεδίαση, αν και βελτιωμένη, περιείχε στοιχεία μεγέθυνσης σε τοποθεσίες ιδιαίτερες για τη ναυσιπλοΐα όπως τα νησιά και τα ακρωτήρια, καθώς και τις εκβολές ποταμών αφού οδηγούσαν σε πόσιμο νερό και στην ενδοχώρα.
Η αναγραφή των ονομασιών και των τοπωνυμίων ακολουθεί τον κανόνα της γραφής εσωτερικά της στεριάς και σε διάσταση από τις ονομασίες νήσων. Διάταξη με σημείο αναφοράς τον Βορά δεν υπάρχει, λόγω του ότι ο χάρτης έπρεπε να μπορεί να περιστρέφεται σε κάθε ανάγνωση. Αντίθετα οι λεγόμενοι mappaemundi -χάρτες του Μεσαίωνα- είχαν προσανατολισμό ανατολικό ,για θρησκευτικούς λόγους (Άγιοι Τόποι), ενώ χάρτες όπως αυτός του Fra Mauro (1459) προσανατολίζεται στο Νότο. Πέρα από αυτά, υπήρχε πάντα το ερώτημα για την προέλευση των πορτολάνων χαρτών, ως προϊόν κάποιων προγενέστερων χαρτών. Όπως π.χ εξ αυτών των αρχαίων Ελλήνων, δηλαδή του Στράβωνα, του Ερατοσθένη και του Πτολεμαίου, ο οποίος επίσης ανέφερε συχνά τον Μαρίνο. Ο τελευταίος εισήγαγε την προβολή της στεριάς σε χάρτη, τους μεσημβρινούς και τους παραλλήλους, το 100μΧ περίπου.
Άλλη προσπάθεια διασύνδεσης της εν λόγω χαρτογραφίας με έργα Αράβων δημιουργών, όπως του al-Idrisi, υστερεί σε θέματα γνησιότητας των έργων.
Άλλοι πάλι ερευνητές υποστήριξαν τη βυζαντινή προέλευση των πορτολάνων χαρτών λίγο μετά το 1000μΧ. Όμως οι υπέρμαχοι της ‘’μεσαιωνικής’’ σχολής τοποθετούν την κατασκευή των πορτολάνων χαρτών στην εποχή των αποδεδειγμένα υπαρχόντων, δηλαδή τα τέλη του 13ου αιώνα[2].
β. Ο πορτολάνος χάρτης Carta Pisana (Carte Pisane)
Ο χάρτης πορτολάνος Carta Pisana θεωρείταιως ο παλαιότερος που έχει βρεθεί στο είδος του. Οφείλει την ονομασία του στον Jomard, πιθανών γόνος οικογένειας από την Πίζα. Πολύ συχνά η προέλευση του θεωρήθηκε γενοβέζικη, εκ της τεχνοτροπίας και η ηλικία του προσδιορίζεται στα τέλη του 13ου αιώνα[3].
Μάλιστα η χρήση τέτοιων χαρτών ήταν αρκετά διαδεδομένη και η χαρτογραφία έβαινε διαρκώς αναπτυσσόμενη, διότι έπρεπε να συμβαδίσει με την εκτεταμένη ναυτιλιακή δραστηριότητα, το εμπόριο και την αποικιοκρατική δράση των Ιταλικών ναυτικών δημοκρατιών, όπως της Βενετίας και της Γένοβας.
Το αν οι χάρτες πορτολάνοι όπως ο Carta Pisana ήταν αμιγώς εποπτικά βοηθήματα ή και μέσα ναυσιπλοΐας, αυτό αποτελεί ακόμα θέμα διερεύνησης.
Καταρχήν υπάρχουν ερωτήματα σχετικά με τον τύπο προβολής, δηλαδή το Γεωμετρικό μοντέλο -απεικόνισης της Γης στο επίπεδο- που χρησιμοποιήθηκε. Επιπρόσθετα υπάρχει ασάφεια για το αν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί η μαγνητική πυξίδα για πλου, συναρτήσει των γενικών παραμορφώσεων των στεριών του πορτολάνου χάρτη, αλλά και των άγνωστων τοπικών μαγνητικών ανωμαλιών. Από μία άλλη άποψη υπήρχαν ενδείξεις ναυτιλιακής εφαρμογής όπως μαρτυρά η χρήση του σύμβολου του σταυρού. Αν και χρησιμοποιήθηκε συστηματικά στην επισήμανση αβαθών από τον Vesconte (1311), εντούτοις και στην περίπτωση του Carta Pisana τοποθετείται για να υποδείξει σκόπελο, νοτιοανατολικά της Σικελίας.
Στην προσπάθεια εύρεσης συσχετισμού μεταξύ του παλαιότερου σωζόμενου χάρτη (Carta Pisana) και στον προγενέστερο πορτολάνο/συλλογή οδηγιών προς ναυτιλλόμενους (Lo compasso da navigare), ομοίως δεν φαίνεται να υπάρχει αποτέλεσμα. Ο πρώτος αναγράφει τα ονόματα των λιμένων σε διαλέκτους ενώ ο δεύτερος χρησιμοποιεί την Ιταλική γλώσσα. Επίσης απουσιάζει αρκετά μεγάλος αριθμός λιμένων της Μαύρης θάλασσας από τον πορτολάνο. Τα παραπάνω διατυπώθηκαν ώστε να κατανοηθούν περισσότερο οι ιδιαιτερότητες και οι ελλείψεις στην προσπάθεια κατασκευής των πρώτων χαρτών-πορτολάνων του Μεσαίωνα, των οποίων τουλάχιστον η απεικόνιση, αν και εντυπωσιακή, διαφοροποιείται αισθητά από τους μεταγενέστερους εξελιγμένους.
Ο χάρτης Carta Pisana θεωρείται ως ο παλαιότερος
που έχει βρεθεί στο είδος του (τέλη 13ου αιώνα).
Φώτο: http://en.wikipedia.org/
γ. Τοπωνύμια ακτών Ηπείρου και Αιτωλοακαρνανίας στον Carta Pisana
Ξεκινώντας την ανάγνωση των παράκτιων ονομάτων με κατεύθυνση από το Βορά προς το Νότο θα διαπιστώσουμε πως η πρώτη ονομασία αφορά στη Gomenniza σημερινή Ηγουμενίτσα. Ακολουθεί ο όρμος των Συβότων με την ονομασία Ciurta, γνωστόςσήμερα και ως Μούρτος. Στη συνέχεια αναγράφεται το όνομα Larta, η Άρτα –πρωτεύουσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου εκείνη την χρονική περίοδο [4].
Η λέξη cauo μεταφράζεται ως κόλπος, εννοώντας τον Αμβρακικό. Για την ονομασία Arfirro στην περιοχή της Ακαρνανίας, δεν υπάρχει ασφαλής ερμηνεία.
Πιθανώς να εννοείται η Αμφιλοχία. Νοτιότερα η ονομασία Nalico, εκτιμάται πως αντιστοιχεί στο Αιτωλικό ή Ανατολικό, κατά μία ερμηνεία σαν γεωγραφικός προσδιορισμός ως προς τις Εχινάδες νήσους. Τέλος η νοτιότερη ονομασία αφορά στο λιμάνι της Ναυπάκτου, γνωστό ως Νepanto στους πρώιμους ιταλικούς χάρτες και Lepanto κατά τους Καταλανούς χαρτογράφους του Μεσαίωνα.
δ. Επίμετρο
Δυστυχώς τον επόμενο αιώνα, η επιδημία του Μαύρου θανάτου, που σάρωσε την Ευρώπη το 1348, είχε ως αποτέλεσμα τη δραστική δημογραφική και οικονομική πτώση. Χρειάστηκε περισσότερο από εκατό χρόνια για να επανέλθουν οι πληθυσμοί στους αριθμούς του 1300. Αντίστοιχο ήταν και το πλήγμα στην τέχνη της χαρτογραφίας. Για τους λόγους αυτούς πολλές νέες πόλεις δεν αναφέρονται σε χάρτες.
Παράδειγμα από τη νέα πόλη Giulianova κοντά στην Ancona (1470) και το κάστρο Pizzo (1478), μόνο το δεύτερο αναφέρεται στον Vesconte Maggio lo Atla’s (1512). Αντίστοιχη περίπτωση αποτελεί και το Φανάρι (Fanaro) της Κωνσταντινούπολης το οποίο, αν και αναφερόταν από τον Pietro Vesconte (1311), εν συνεχεία έπαψε να αναγράφεται επί μακρόν και κατόπιν θεωρήθηκε πως πρωτοεμφανίστηκε στους χάρτες, τον 15ο αιώνα[5].
http://perialos.blogspot.gr/2014/11/13.html
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Eva G.R Taylor, The Haven Finding Art: a history of navigation from Odysseus to Captain Cook. London: 1956 p. 115-117.
[2] Tony Campbell, Portolan Charts from the Late Thirteenth Century to 1500,1978, p. 382.
[3] Επίσης δίνονται οι κατά προσέγγιση χρονολογίες ‘’ca 1275’’ και ‘’ca 1291’’. το ορόσημο ‘’ca.1290’’ συνεπάγεται πως για παράδειγμα δεν θα είχε τοποθετηθεί στον χάρτη αυτό , ένας σταυρός δίπλα από την πόλη Acre (Άκρα) αφού η πόλη πέρασε στους Τούρκους το 1291. Για τις διάφορες απόψεις περί χρονολόγησης του χάρτη βλ. Paolo Revelli, Partecipazione Italiana Alla Mostra Oceanografica Internazionale DiSiviglia, 1929.
[4] Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος (1282-1328) βλέποντας την απειλή συμμαχίας των Γάλλων με τους αυτονομημένους Ηπειρώτες, αντέδρασε στέλνοντας μισθοφορικά στρατεύματα στα Ιωάννινα και το Δυρράχιο, υποστηριζόμενα από το στόλο των συμμαχικών γενοβέζικων πλοίων, τα οποία έπλευσαν κατά της Άρτας, το έτος 1292. Norwich,J.J. Byzantium: The decline and fall, London 1995 , p.260.
[5] Ε.Todorova. More about Vicina and the West Black See Coast. 1978.
*Υποπλοίαρχος ΠΝ
05/12/2014
Πορτραίτο χαρτογράφου (πιθανολογείται του Pietro Vesconte)
από τον Άτλα Vesconte (1318).Museo Correr, Venice, Italy..
από τον Άτλα Vesconte (1318).Museo Correr, Venice, Italy..
Εισαγωγή
H έρευνα βασίζεται κατά κύριο λόγο στο κεφάλαιο του Tony Cambell, Portolan Charts from the Late Thirteenth Century to 1500. The University of Chicago, 1987.
Οι ναυτικοί χάρτες-πορτολάνοι αποτέλεσαν ουσιώδη τεκμήρια για την ιστορική μελέτη της χαρτογραφίας του μεσαίωνα. Η ακρίβεια όσο και η αρχική προέλευση των ναυτικών χαρτών όσο και των πορτολάνων, δηλαδή των συλλογών που περιείχαν γραπτές πληροφορίες χρήσιμες για τη ναυσιπλοΐα, παραμένουν έννοιες μυστηριώδεις. Υπερτερούν σαφώς από τους Πτολεμαϊκούς χάρτες σε λεπτομέρεια απεικόνισης, αν και κατά το 15ο αιώνα συνυπήρχαν στην Ευρώπη.
Παράλληλα όμως εξελίχθηκαν μαζί με την τοπογραφική χαρτογραφία. Ο πρώτος κατονομασμένος χαρτογράφος, στις αρχές του 14 ου αιώνα, ο Pietro Vesconte, φέρεται να είχε αντιληφθεί πλήρως την εμπορική αξία της χαρτογραφικής τέχνης. Επίσης αυτός χρησιμοποιούσε για τους χάρτες του τις λατινικές ονομασίες carta και tabula. Άλλες ονομασίες που χαρακτήριζαν τους ναυτικούς χάρτες του παρελθόντος ήταν: carta de Navegar, carta pro Navigaro, mappa mundi, mappae marris ακόμα και ο όρος compaso, ο οποίος ήταν συνώνυμος του portolano [1].
Στη συνέχεια αυτού του συγγράμματος θα χρησιμοποιείται η περιγραφή: χάρτης πορτολάνος (portolan chart), για τις ανάγκες της μελέτης.
α. Χαρακτηριστικά και προέλευση
Οι ναυτικοί χάρτες έως το 1500 σχεδιάζονταν με μελάνη επάνω σε επεξεργασμένο δέρμα ζώου και μπορούσαν να τυλίγονται σε ξύλινους κυλίνδρους προσαρμοσμένους στα άκρα του χάρτη. Τυπικές διαστάσεις ενός τέτοιου χάρτη ήταν τα 65 επί 100 εκατοστόμετρα και κλίμακα 1 προς 6.000.000. Ένδειξη γεωγραφικού μήκους εμφανίζεται τον 16ο αιώνα, πλην όμως υπήρχαν υποτυπώδεις κλίμακες μέτρησης αποστάσεων σε μίλια. Για λόγους απλούστευσης και εποπτείας η σχεδίαση, αν και βελτιωμένη, περιείχε στοιχεία μεγέθυνσης σε τοποθεσίες ιδιαίτερες για τη ναυσιπλοΐα όπως τα νησιά και τα ακρωτήρια, καθώς και τις εκβολές ποταμών αφού οδηγούσαν σε πόσιμο νερό και στην ενδοχώρα.
Η αναγραφή των ονομασιών και των τοπωνυμίων ακολουθεί τον κανόνα της γραφής εσωτερικά της στεριάς και σε διάσταση από τις ονομασίες νήσων. Διάταξη με σημείο αναφοράς τον Βορά δεν υπάρχει, λόγω του ότι ο χάρτης έπρεπε να μπορεί να περιστρέφεται σε κάθε ανάγνωση. Αντίθετα οι λεγόμενοι mappaemundi -χάρτες του Μεσαίωνα- είχαν προσανατολισμό ανατολικό ,για θρησκευτικούς λόγους (Άγιοι Τόποι), ενώ χάρτες όπως αυτός του Fra Mauro (1459) προσανατολίζεται στο Νότο. Πέρα από αυτά, υπήρχε πάντα το ερώτημα για την προέλευση των πορτολάνων χαρτών, ως προϊόν κάποιων προγενέστερων χαρτών. Όπως π.χ εξ αυτών των αρχαίων Ελλήνων, δηλαδή του Στράβωνα, του Ερατοσθένη και του Πτολεμαίου, ο οποίος επίσης ανέφερε συχνά τον Μαρίνο. Ο τελευταίος εισήγαγε την προβολή της στεριάς σε χάρτη, τους μεσημβρινούς και τους παραλλήλους, το 100μΧ περίπου.
Άλλη προσπάθεια διασύνδεσης της εν λόγω χαρτογραφίας με έργα Αράβων δημιουργών, όπως του al-Idrisi, υστερεί σε θέματα γνησιότητας των έργων.
Άλλοι πάλι ερευνητές υποστήριξαν τη βυζαντινή προέλευση των πορτολάνων χαρτών λίγο μετά το 1000μΧ. Όμως οι υπέρμαχοι της ‘’μεσαιωνικής’’ σχολής τοποθετούν την κατασκευή των πορτολάνων χαρτών στην εποχή των αποδεδειγμένα υπαρχόντων, δηλαδή τα τέλη του 13ου αιώνα[2].
β. Ο πορτολάνος χάρτης Carta Pisana (Carte Pisane)
Ο χάρτης πορτολάνος Carta Pisana θεωρείταιως ο παλαιότερος που έχει βρεθεί στο είδος του. Οφείλει την ονομασία του στον Jomard, πιθανών γόνος οικογένειας από την Πίζα. Πολύ συχνά η προέλευση του θεωρήθηκε γενοβέζικη, εκ της τεχνοτροπίας και η ηλικία του προσδιορίζεται στα τέλη του 13ου αιώνα[3].
Μάλιστα η χρήση τέτοιων χαρτών ήταν αρκετά διαδεδομένη και η χαρτογραφία έβαινε διαρκώς αναπτυσσόμενη, διότι έπρεπε να συμβαδίσει με την εκτεταμένη ναυτιλιακή δραστηριότητα, το εμπόριο και την αποικιοκρατική δράση των Ιταλικών ναυτικών δημοκρατιών, όπως της Βενετίας και της Γένοβας.
Το αν οι χάρτες πορτολάνοι όπως ο Carta Pisana ήταν αμιγώς εποπτικά βοηθήματα ή και μέσα ναυσιπλοΐας, αυτό αποτελεί ακόμα θέμα διερεύνησης.
Καταρχήν υπάρχουν ερωτήματα σχετικά με τον τύπο προβολής, δηλαδή το Γεωμετρικό μοντέλο -απεικόνισης της Γης στο επίπεδο- που χρησιμοποιήθηκε. Επιπρόσθετα υπάρχει ασάφεια για το αν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί η μαγνητική πυξίδα για πλου, συναρτήσει των γενικών παραμορφώσεων των στεριών του πορτολάνου χάρτη, αλλά και των άγνωστων τοπικών μαγνητικών ανωμαλιών. Από μία άλλη άποψη υπήρχαν ενδείξεις ναυτιλιακής εφαρμογής όπως μαρτυρά η χρήση του σύμβολου του σταυρού. Αν και χρησιμοποιήθηκε συστηματικά στην επισήμανση αβαθών από τον Vesconte (1311), εντούτοις και στην περίπτωση του Carta Pisana τοποθετείται για να υποδείξει σκόπελο, νοτιοανατολικά της Σικελίας.
Στην προσπάθεια εύρεσης συσχετισμού μεταξύ του παλαιότερου σωζόμενου χάρτη (Carta Pisana) και στον προγενέστερο πορτολάνο/συλλογή οδηγιών προς ναυτιλλόμενους (Lo compasso da navigare), ομοίως δεν φαίνεται να υπάρχει αποτέλεσμα. Ο πρώτος αναγράφει τα ονόματα των λιμένων σε διαλέκτους ενώ ο δεύτερος χρησιμοποιεί την Ιταλική γλώσσα. Επίσης απουσιάζει αρκετά μεγάλος αριθμός λιμένων της Μαύρης θάλασσας από τον πορτολάνο. Τα παραπάνω διατυπώθηκαν ώστε να κατανοηθούν περισσότερο οι ιδιαιτερότητες και οι ελλείψεις στην προσπάθεια κατασκευής των πρώτων χαρτών-πορτολάνων του Μεσαίωνα, των οποίων τουλάχιστον η απεικόνιση, αν και εντυπωσιακή, διαφοροποιείται αισθητά από τους μεταγενέστερους εξελιγμένους.
Ο χάρτης Carta Pisana θεωρείται ως ο παλαιότερος
που έχει βρεθεί στο είδος του (τέλη 13ου αιώνα).
Φώτο: http://en.wikipedia.org/
γ. Τοπωνύμια ακτών Ηπείρου και Αιτωλοακαρνανίας στον Carta Pisana
Ξεκινώντας την ανάγνωση των παράκτιων ονομάτων με κατεύθυνση από το Βορά προς το Νότο θα διαπιστώσουμε πως η πρώτη ονομασία αφορά στη Gomenniza σημερινή Ηγουμενίτσα. Ακολουθεί ο όρμος των Συβότων με την ονομασία Ciurta, γνωστόςσήμερα και ως Μούρτος. Στη συνέχεια αναγράφεται το όνομα Larta, η Άρτα –πρωτεύουσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου εκείνη την χρονική περίοδο [4].
Η λέξη cauo μεταφράζεται ως κόλπος, εννοώντας τον Αμβρακικό. Για την ονομασία Arfirro στην περιοχή της Ακαρνανίας, δεν υπάρχει ασφαλής ερμηνεία.
Πιθανώς να εννοείται η Αμφιλοχία. Νοτιότερα η ονομασία Nalico, εκτιμάται πως αντιστοιχεί στο Αιτωλικό ή Ανατολικό, κατά μία ερμηνεία σαν γεωγραφικός προσδιορισμός ως προς τις Εχινάδες νήσους. Τέλος η νοτιότερη ονομασία αφορά στο λιμάνι της Ναυπάκτου, γνωστό ως Νepanto στους πρώιμους ιταλικούς χάρτες και Lepanto κατά τους Καταλανούς χαρτογράφους του Μεσαίωνα.
δ. Επίμετρο
Δυστυχώς τον επόμενο αιώνα, η επιδημία του Μαύρου θανάτου, που σάρωσε την Ευρώπη το 1348, είχε ως αποτέλεσμα τη δραστική δημογραφική και οικονομική πτώση. Χρειάστηκε περισσότερο από εκατό χρόνια για να επανέλθουν οι πληθυσμοί στους αριθμούς του 1300. Αντίστοιχο ήταν και το πλήγμα στην τέχνη της χαρτογραφίας. Για τους λόγους αυτούς πολλές νέες πόλεις δεν αναφέρονται σε χάρτες.
Παράδειγμα από τη νέα πόλη Giulianova κοντά στην Ancona (1470) και το κάστρο Pizzo (1478), μόνο το δεύτερο αναφέρεται στον Vesconte Maggio lo Atla’s (1512). Αντίστοιχη περίπτωση αποτελεί και το Φανάρι (Fanaro) της Κωνσταντινούπολης το οποίο, αν και αναφερόταν από τον Pietro Vesconte (1311), εν συνεχεία έπαψε να αναγράφεται επί μακρόν και κατόπιν θεωρήθηκε πως πρωτοεμφανίστηκε στους χάρτες, τον 15ο αιώνα[5].
http://perialos.blogspot.gr/2014/11/13.html
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Eva G.R Taylor, The Haven Finding Art: a history of navigation from Odysseus to Captain Cook. London: 1956 p. 115-117.
[2] Tony Campbell, Portolan Charts from the Late Thirteenth Century to 1500,1978, p. 382.
[3] Επίσης δίνονται οι κατά προσέγγιση χρονολογίες ‘’ca 1275’’ και ‘’ca 1291’’. το ορόσημο ‘’ca.1290’’ συνεπάγεται πως για παράδειγμα δεν θα είχε τοποθετηθεί στον χάρτη αυτό , ένας σταυρός δίπλα από την πόλη Acre (Άκρα) αφού η πόλη πέρασε στους Τούρκους το 1291. Για τις διάφορες απόψεις περί χρονολόγησης του χάρτη βλ. Paolo Revelli, Partecipazione Italiana Alla Mostra Oceanografica Internazionale DiSiviglia, 1929.
[4] Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος (1282-1328) βλέποντας την απειλή συμμαχίας των Γάλλων με τους αυτονομημένους Ηπειρώτες, αντέδρασε στέλνοντας μισθοφορικά στρατεύματα στα Ιωάννινα και το Δυρράχιο, υποστηριζόμενα από το στόλο των συμμαχικών γενοβέζικων πλοίων, τα οποία έπλευσαν κατά της Άρτας, το έτος 1292. Norwich,J.J. Byzantium: The decline and fall, London 1995 , p.260.
[5] Ε.Todorova. More about Vicina and the West Black See Coast. 1978.
*Υποπλοίαρχος ΠΝ
